منبع شناسی اخلاق در حدیث و سیره  

در اینجا به عمده‌ترین منابع اخلاق حدیثی اشاره می‌شود. در یک تقسیم این منابع را می‌توان به دو دست? منابع اولیه و ثانویه تقسیم کرد:

مراد از منابع اولیه منابعی است که جوامع حدیثی‌اند و در بردارند? سخنان معصومین(ع) هستند، بدون وجود تفسیرهای عالمان اخلاق؛ و مراد از منابع ثانویه آنهایی هستند که عالمان اخلاق با استناد به منابع اولیه به تبیین و تحلیل مسائل اخلاقی پرداخته‌اند و دیدگاه و معرفت خود را نسبت به منابع اولیه بیان نموده‌اند.

الف) عمده‌ترین منابع اولیه   اخلاق در حدیث و سیره به شرح زیر است  :

1. الصحیفة السجادیة، امام سجاد(ع) (م 92 ق)

  2. تفسیر الامام العسکری، منسوب به امام حسن عسکری(ع) (م 260 ق) (احادیث مربوط به آیات اخلاقی)

3. المحاسن، احمد بن عبدالله البرقی (ق 3)

4. المؤمن، حسین بن سعید الاهوازی (ق 3)

5. تفسیر فرات الکوفی، فرات بن ابراهیم الکوفی (ق 3) (احادیث مربوط به آیات اخلاقی)

6. تفسیر العیاشی، العیاشی (م 320 ق)

7. الکافی، محمد بن یعقوب الکلینی (م 329 ق)

8. التمحیص، الاسکافی (م 336 ق)

9. دعائم الاسلام، نعمان بن محمد التمیمی (م 363 ق)

10. کامل الزیارات، جعفر بن محمد بن قولویه (م 367 ق)

11. ثواب الاعمال، شیخ صدوق (م 381 ق)

12. الخصال، شیخ صدوق (م 381 ق)

13. صفات الشیعه، شیخ صدوق.

14. علل الشرایع، شیخ صدوق (در خصوص علل احکام اخلاقی).

15. فضائل الاشهر الثلاثه، شیخ صدوق.

16. فضائل الشیعه، شیخ صدوق.

17. مصادقة الاخوان، شیخ صدوق.

18. تحف العقول، ابن شعبه الحرّانی (ق 4)

19. نهج البلاغة، السید الرضی (م 406 ق)

20. مصاج المتهجّد، شیخ طوسی (م 460 ق)

21. غرر الحکم و دررالکلم، عبدالواحد تمیمی آمدی (ق 5)

22. الدعوات، قطب الدین راوندی (م 573 ق)

23. الامان من الاخطار، سید بن طاووس (م 664 ق)

24. فلاح السائل، سید بن طاووس.

25. المزار، شهید اول (م 876 ق)

26. ارشاد القلوب، حسن بن محمد الدیلمی (ق 8)

27. المصباح، الکفعمی (م 905 ق)

28. الاربعین، شیخ بهایی (م 1030 ق)

29. الوافی، فیض کاشانی (م 1091 ق)

30. الجواهر السنیه، شیخ حرّ عاملی (م 1104 ق)

31. الصحیفة السجادیة الثانیه، شیخ حرّ عاملی (م 1104 ق)

32. المواعظ العددیه، شیخ صدوق.

33. الارشاد، الشیخ المفید (ق 5)

34. الاربعون حدیثاً فی حقوق الاخوان، محمد بن عبدالله الحسینی الحلبی (ق 7)

35. التحصین، سید بن طاووس (ق 7)

36. فرج المهموم، سید بن طاووس.

37. محاسبة النفس، سید بن طاووس.

38. الیقین، سید بن طاووس.

39. الاربعون حدیث، شهید اول (ق 8)

40. مسکن الفوأد، شهید ثانی (ق 10)

41. الاربعون حدیثاً، محمد تقی مجلسی (ق 11)

42. الحقائق فی محاسن الاخلاق، فیض کاشانی (ق 11)

43. اصول کافی (ج2)، شیخ کلینی.

44. کتاب جهاد النفس وسائل الشیعه، شیخ حرّ عاملی

ب) منابع ثانوی? اخلاق در حدیث و سیره  

1. احیاء العلوم، غزالی.

  2. المحجة البیضاء، مولی محسن فیض کاشانی.

3. جامع السعادات، مولی محمد مهدی نراقی.

4. الاخلاق، شبّر.

5. شرح جنود عقل و جهل امام خمینی(ره)

6. اربعین حدیث، امام خمینی(ره)

7. لقاء الله، میرزا جواد آقا ملکی تبریزی (ره)

8. سرّ الصلوة، میرزا جواد آقا ملکی تبریزی (ره)

9. المراقیات، میرزا جواد آقا ملکی تبریزی (ره)

10. رساله الولایه، علامه طباطبایی.

10- صانعی دره بیدی، منوچهر (ترجمه و تالیف). فلسفه اخلاق در تفکرغرب، تهران، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، 1368، 253ص، وزیری.

اثر مزبور شامل دو بخش است: تاریخ اخلاق و شرح حوزه های اخلاق جدید. بخش اول ترجمه مقاله تاریخ اخلاق در دایرة المعارف فلسفه، ویراسته پل ادواردز است. این مقاله به قلم رازیل آبلسون و کای نیلسون می باشد. بخش دوم ترجمه شش مقاله از شش کتاب است که نامهای آنها آمده است.

 11- فیروز، شیر زمان. فلسفه اخلاقی ناصرخسرو و ریشه های آن، مقدمه رضاشعبانی، اسلام آباد، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، 1371، ی+ 360 ص، وزیری.

دربردارنده سه بخش است: تاریخچه فلسفه اخلاق اسلامی، فلسفه اخلاقی ناصرخسرو: حکمت نظری، فلسفه اخلاقی ناصرخسرو:حکمت عملی. در بخش اول، علی رغم عنوان آن، اجمالی از تاریخ علم اخلاق اسلامی آمده است و نه فلسفه اخلاق. در بخش دوم، دیدگاه ناصرخسرو درباره نفس، قوه های نفس، شناخت نفس، علم، عمل، طاعت و امثال آن بررسی شده است. بخش سوم عهده دار گزارش دیدگاههای ناصرخسرو درباره فضایل و رذایل اخلاقی (زهد، توبه،خوی نیک، میانه روی، کبر، حسد و مردم آزاری) است. بخش دوم مستند به آثار منثور ناصرخسرو و بخش سوم مستند به اشعار اوست.

12- کانت، ایمانوئل. بنیاد مابعدالطبیعه اخلاق [گفتاری در حکمت کردار].ترجمه حمید عنایت و علی قیصری، تهران، انتشارات خوارزمی،1369، نه + 166ص، رقعی.

کتابی است مختصر و مهم که در سال 1785 م. تالیف شده و برهمه افرادی که در باب فلسفه اخلاق تحقیق کرده اند، تاثیری بس شگرف گذاشته است. موضوع این کتاب تحقیق درباره اصل غایی اخلاق است و روش کانت در این کتاب چنان است که در پیشگفتارگفته است: «در این اثر، من روشی را برگزیده ام که به گمان خودم، مناسبترین روش [در چنین پژوهشی] است و[آن اینکه] به شیوه تحلیلی از معرفت عام، به تعیین اصل غایی آن رسیده ام و سپس به شیوه ترکیبی، از بررسی این اصل و ریشه های آن دوباره به معرفت عامی که مصداق آن اصل بوده بازگشته ام.» (ص 10 - 11)

 مطالب کتاب در پیشگفتار و سه بخش گنجانیده شده است. دربخش اول، به «گذار از معرفت عقلی معمولی اخلاق به [معرفت]فلسفی [اخلاق]» پرداخته است. بخش دوم درباره «گذار از فلسفه مردم پسنداخلاق به مابعدالطبیعه اخلاق »است وبخش سوم عهده داربحث از «گام بازپسین از مابعدالطبیعه اخلاق به نقد عقل ناب عملی » می باشد.

13- گرگوار، فرانسوا. مشارب عمده اخلاقی، ترجمه سید ابوالقاسم پورحسینی،تهران،انتشارات دانشگاه تهران، 1360، د+102ص، وزیری.

مطالب کتاب در نه فصل گنجانیده شده است. در فصل اول، از«معنی و فایده مطالعه تاریخی مشارب اخلاقی » بحث شده و در فصل دوم، به «انواع مشارب اخلاقی »(اخلاق متعالی، اخلاق مبتنی براصالت طبیعت، اخلاق مبتنی بر اصالت فعل) پرداخته شده است.فصل سوم درباره «اخلاق غیر مذهبی متعالی » است و اخلاق از نظرافلاطون، ارسطو، مونتنی، پاسکال، دکارت و دیگران بررسی شده است. در فصل چهارم و پنجم، «اخلاق دینی » و «اخلاقهای دینی »مورد بحث قرار گرفته است. فصل ششم تا هشتم درباره «اخلاق مبتنی بر اصول طبیعت گرایی » و «اخلاق مبتنی بر اصل فعالیت » و«اخلاق مبتنی براصالت فعل »است.درآخرین فصل،نتیجه گیری شده است.

14- مدرسی، سید محمدرضا. فلسفه اخلاق: پژوهش در بنیانهای زبانی، فطری،تجربی، نظری و دینی اخلاق، ویراسته غلامعلی تفنگدار، تهران، سروش،1371، 347 ص، وزیری.

کتاب حاضر صورت بسطیافته و کامل شده کتاب دیگری از همین نویسنده با عنوان فلسفه ارزشها (چاپ دوم، قم. انتشارات هجرت،1404 ق.، 94 ص، رقعی) است.این کتاب، به گفته نویسنده، «بررسی وپژوهشی جامع، از مسائل و مشکلات مطرح شده در فلسفه اخلاق درعصر حاضر،است که از سرچشمه وحی و سخنان معصومان علیهم السلام مددجسته و عمدتا از دیدگاه فلسفه و کلام اسلام و علم اصول مورد تحقیق قرار گرفته است. این پژوهش دیدگاهها و مکاتب فیلسوفان و عالمان غربی رانیزمورد ملاحظه قرارداده و مطالبی را از آنان ارائه کرده و یامورد نقد قرارداده است.» (ص 8)

عنوانهای اصلی کتاب چنین است: حکمت نظری و حکمت عملی،مفاهیم در قضایای ارزشی، لزوم تبیین و تفکیک مفاهیم واژه ها،پژوهش در مفاهیم حسن وقبح و دیگرواژه های اخلاقی،کیفیت وجودی ارزشها،اخلاق تجربی، اخلاق نظری، همسویی اخلاق تجربی و اخلاق نظری، اخلاق ارسطو و نظریه توسط، بررسی پایه های اخلاق در فلسفه کانت،اخلاق اصالت نفع، نیت و هدف، حسن و قبح عقلی، عقل نظری و عقل عملی، هست ها و بایدها، ارزشهای اخلاق و دین و حقوق.

15- مصباح، محمدتقی. فلسفه اخلاق، چاپ چهارم، تهران، انتشارات اطلاعات، 1373، 204 ص، وزیری، عنوان روی جلد:(دروس فلسفه اخلاق).

ازمهمترین کتابهایی می باشد که درباره فلسفه اخلاق با نگرشی اسلامی به فارسی تالیف شده است. این کتاب شامل سلسله درسهای نویسنده در «مؤسسه در راه حق » است که درسال 1361-1362 تدریس و در آن، یک دوره مختصر فلسفه اخلاق تبیین شده است.

در بخش اول تا چهارم کتاب، از «فلسفه اخلاق »، «ویژگی مفاهیم اخلاقی »، «حسن وقبح عقلی » و «مفاهیم ارزشی » سخن گفته شده است.بخش پنجم تا دهم کتاب درباره «مکتبهای اخلاقی » است و در آن به مکتب لذت گرایی شخصی، اپیکوریسم، عاطفه گرایی، نظریه نیچه،نظریه کانت و مانند آن پرداخته شده است. در بخش یازدهم، «نظریه مختار» نویسنده آمده و در بخش دوازدهم تا چهاردهم، به «تبیین نظریه مختار» آمده است. در بخش پانزدهم تا هیجدهم کتاب، به «جمع بندی نتایج »، «مسؤولیت »، «آیا اخلاق مطلق است یا نسبی؟» و «رابطه اخلاق با دین » پرداخته شده است.

16- مطهری، مرتضی. آشنایی با علوم اسلامی، ج 2: کلام - عرفان - حکمت عملی، چاپ ششم، تهران، انتشارات صدرا، 1368، 240 ص، رقعی.

کتاب مزبور حاصل درسهای استاد مطهری برای دانشجویان سال اول و دوم دانشکده الهیات و معارف اسلامی است. این کتاب شامل سه بخش است: کلام، عرفان و حکمت عملی. تنها بخش سوم آن (ص 175 - 228)، که مشتمل بر هشت درس است، در حوزه این کتاب شناسی می باشد.

در این بخش، نخست به تعریف حکمت عملی پرداخته و گفته شده که از میان اقسام آن تنها به اخلاق می پردازیم. سپس تعریف علم اخلاق به دست داده شده و از «معیار درستی و نادرستی در اخلاق »سخن گفته شده است. آنگاه از میان نظریات اخلاقی، نظریه افلاطون،ارسطو، کلبیون، شکاکان، اپیکوریان، رواقیون و کانت گردیده است.

در تبیین نظریات فوق، اجمالا نقدی نیز بر آنها ذکر شده است. این کتاب ناتمام می باشد.

17- مطهری، مرتضی. جاودانگی واخلاق، قم، انتشارات 12 فروردین،بی تا، 60 ص، رقعی.

کتاب حاضر بخشی از سلسله بحثهای استاد مطهری در نقدمارکسیسم است که در سال 1355 مطرح گردیده است. این کتاب نخستین بار به اهتمام دکتر عبدالکریم سروش در کتابی با عنوان یادنامه استاد شهید مرتضی مطهری (تهران. سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1360، ج 1، ص 383 - 418) درج گردید و چاپ حاضر براساس همان کتاب است.

دراین کتاب، نخست حکمت نظری و حکمت عملی تبیین شده وسپس گزارشی از نظر برتراند راسل و علامه طباطبائی درباره اخلاق ارائه گردیده است. آنگاه از جاودانه یا موقت و نسبی بودن اخلاق به میان آمده و در ادامه گفته شده که به نظر برتراند راسل و علامه طباطبائی «اخلاق نمی تواند معیار داشته باشد» و خوب و بد «برهان بردار نیست، برهان در امور اعتباری نمی آید.» (ص 43) در پایان، نتیجه گرفته شده که «معنای خوب بودن ونبودن وباید ونباید، دوست داشتن و دوست نداشتن است » (ص 58)، ولی «در عین حال، این خوبی ها وبدی ها می تواند مشترک کلی و دایم باشد.» (ص 60)

متن کامل و منقح کتاب حاضر در جلد سیزدهم مجموعه آثار استادمطهری و نیز در کتاب نقدی بر مارکسیسم چاپ شده است.

18- مطهری،مرتضی.فلسفه اخلاق، تهران، انتشارات صدرا، 1366،323 ص، رقعی.

کتاب یاد شده شامل دوازده سخنرانی از استاد مطهری است که دردو بخش تنظیم گردیده است. بخش اول شامل نه سخنرانی است که درسال 1351 ایراد شده و بخش دوم - تحت عنوان ضمیمه - شامل سه سخنرانی می باشد که در زمانهای گوناگون القا شده است. این سخنرانیهابیشتر درباره به نظریه های اخلاقی و نقد آنهاست، گرچه مباحث دیگری نیز در آنها مطرح گردیده که خارج از موضوع فلسفه اخلاق است.

عناوین اصلی کتاب عبارت است از: فعل طبیعی و فعل اخلاقی،نظریه عاطفی و نظریه فلاسفه اسلامی، نظریه وجدانی، نظریه زیبایی،نظریه پرستش، کرامت نفس محور اخلاق اسلامی، خود و ناخود،خودشناسی، بحرانهای معنوی و اخلاقی در عصر حاضر، اخلاق کمونیستی، مساله خودی در اخلاق، معیار فعل اخلاقی و مکتب اخلاقی راسل. بحث اخیر بخشی از سخنرانی ایشان درباره اخلاق کمونیستی است که مستقلا در پایان کتاب آورده شده است.

19- مغنیة، محمدجواد. فلسفه الاخلاق فی الاسلام، چاپ دوم بیروت،دارالعلم للملایین، 1979، 231 ص، وزیری.

کتاب حاضر دربردارنده درسهایی است که نویسنده در «دارالتبلیغ حوزه علمیه قم » تدریس کرده است. همه مطالب کتاب درباره فلسفه اخلاق نیست، بسیاری از مطالب خارج از این نیز موضوع هم در کتاب یافت می شود.

برخی از عناوین کتاب چنین است: درباره اخلاق، اخلاق وجریانهای اخلاقی، اخلاق نظری و اخلاق عملی، الزام مسؤولیت، جزا،نیت، جهد، فضایل عملی، علم، عدل، مادی و معنوی بودن انسان،کنترل نفس، اخلاق اهل بیت.

20- مور، جورج ادوارد. اخلاق، ترجمه اسماعیل سعادت، تهران،شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1366، یازده + 186 ص، رقعی.

کتاب فوق درسال 1912م. درپاسخ به یک سلسله پرسشهایی از این قبیل نوشته شده است: «وقتی می گوییم فعلی درست است یا باید آن راانجام داد، روی هم رفته، مقصودمان از این سخن چیست؟ وقتی می گوییم حالتی از امور خوب یا بد است، مقصودمان از گفتن این سخن چیست؟ آیا می توانیم صفتی کلی بیابیم که مشترکابه همه افعال درست، صرف نظر از تفاوتهایشان در دیگر وجوه با یکدیگر، بدون استثنا تعلق داشته باشد و جز به افعال درست به هیچ فعل دیگری تعلق نداشته باشد؟» (ص 2) نویسنده، در ادامه، آورده است: «من می خواهم در این کتاب مسائلی دقیقا از همین نوع را، که بر سر هر یک از آنهااختلاف جدی وجود دارد، مورد بحث قرار دهم.» (ص 3) وی نخست نظریه ای را که از همه نظریات دیگر ساده تر است عنوان می کند سپس همه اعتراضاتی را که نسبت به آن وجود دارد مطرح می سازد و به تحلیل آنها می پردازد.

مطالب کتاب در ذیل هفت عنوان گنجانیده شده است: مذهب اصالت فایده (درد و بخش)، عینیت احکام اخلاقی، نتایج: معیاردرست و غلط، اراده آزاد، ارزش ذاتی.

پی نوشتها:

1- در فهرستها و کتابشناسیها مشخصات چند کتاب درباره فلسفه اخلاق آمده است که دسترسی به آنها ممکن نشد وطبعا در این کتابشناسی معرفی نشده است. بی فایده نیست که مشخصات این کتابها در ذیل آورده شود: یوسف موسی. فلسفة الاخلاق فی الاسلام (چاپ دوم: مطبعة الرسالة، 1945); اندریه کرسون. الاخلاق فی الفلسفة الحدیثة. ترجمه عبدالحلیم محمود و دیگران. (دار احیاء الکتب العربیة، 1949); همان. المشکلة الاخلاقیة والفلاسفة. ترجمه عبدالحلیم محمود و دیگران. (دار احیاء الکتب العربیة، 1925); عبدالرحمن بدوی. هل یمکن قیام اخلاق وجودیة. (مکتبة النهضة المصریة، 1953); توفیق طویل. مذهب المنفعة العامة فی فلسفة الاخلاق. (مکتبة النهضة المصریة، 1953); عادل عوا. المذاهب الاخلاقیة. (چاپ دوم: مطبعة جامعة دمشق،1963); احمد محمود صبحی. الفلسفة الاخلاقیة فی الفکر الاسلامی. (مطبعة دارالمعارف، 1969).

2- کلن، آکادمی علمی اسلامی، 1987

3- لندن، 1953

4- لیدن، انتشارات بریل، 1991

5- در این زمینه همچنین رجوع شود به: مهدی محقق. دومین بیست گفتار در مباحث ادبی و تاریخی و فلسفی و کلامی و تاریخ علوم در اسلام. (چاپ اول: تهران، مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مگ گیل ودانشگاه تهران، 1369). ص 72 - 89، مقاله مبانی اخلاق فلسفی در اسلام، علی اضغر حلبی. تاریخ تمدن اسلام:بررسی هایی چند در فرهنگ و علوم عقلی اسلام. (چاپ دوم: انتشارات اساطیر، 1372). ص 178 - 209.

 مقدمه

 فلسفه، به هر معنی که باشد، در قرن حاضر به دو بخش اساسی تقسیم شده است: 1.فلسفه مطلق، که به واقع فلسفه مطلق است; 2. فلسفه مضاف، که حاصل اضافه شدن فلسفه به یک رشته علمی است. فلسفه مضاف اقسام متعددی دارد; مانند فلسفه تاریخ، فلسفه هنر، فلسفه ادبیات، فلسفه علم، فلسفه حقوق، فلسفه دین، فلسفه اخلاق و امثال آن.

 فلسفه مضاف عبارت است از بحث و بررسی فلسفی در یکی از شاخه های علوم است. در پرتو فلسفه مضاف، موضوع آن علم را بهتر می توان درک کرد; مثلا در پرتوفلسفه تاریخ، تاریخ رابهترمی توان درک کرد ودر پرتوفلسفه اخلاق، اخلاق را.

فلسفه اخلاق نام جدیدی است بر موضوعی قدیمی که جوانه های آن در میان یونانیان و مسلمانان بوده، اما شکوفایی آن به اوایل قرن بیستم می رسد. به عبارت روشنترآنکه فلسفه اخلاق، به صورت دانشی مستقل، باانتشارکتاب جرج ادواردمورتحت عنوان مبانی اخلاق، (Principa Ethica  ) درسال 1903 م. پابه عرصه ظهورنهاد.

فلسفه اخلاق عهده دار تحقیق درباره مبادی علم اخلاق است. در علم اخلاق،گفته می شود که کاری خوب و چه کاری بد است; اما در فلسفه اخلاق، گفته می شودکه خوب و بد ریشه در کجا دارد و ملاک تقسیم کارها به خوب و بد چیست و چراکاری خوب و کار دیگری بد دانسته می شود.

از هنگامی که دانش جدیدی با عنوان «فلسفه اخلاق » ظهور کرد، هم به مسائلی پرداخته شده که در گذشته مورد غفلت عالمان اخلاقی بوده و هم به مسائلی که درگذشته، جسته و گریخته و به صورت غیر منقح، مطرح می شده، سر و سامان وصورت منظمی داده شده است; مثلا، عالمان اسلامی، در گذشته برخی از مسائل فلسفه اخلاق را در فلسفه، برخی را در کلام و برخی را در اصول فقه بررسی می کرده اند; اما امروزه فلسفه اخلاق خود همه این مسائل را مورد بررسی قرارمی دهد که از رهگذر آن، فواید بی شماری نصیب علم گردیده است. به دیگر بیان،چون در گذشته، برخی از مسائل فلسفه اخلاق در لابلای چند علم مطرح می شده،صورت منقح و مشخصی نداشته; اما از هنگامی که این مسائل در ذیل یک علم (فلسفه اخلاق) مطرح شده،سر وسامان یافته است. به علاوه، چه بسیار مسائلی که امروزه درفلسفه اخلاق بدان ها پرداخته می شود ولی در گذشته مطرح نبوده است.

متاسفانه بهره ما، مسلمانان، از فلسفه اخلاق بسیار اندک است. با اینکه دنیای غرب را چندان بهره ای از اخلاق نیست، اما از فلسفه اخلاق حظ وافری دارد. غرب هم زادگاه فلسفه اخلاق و هم پرورشگاه آن است. این در حالی است که روزگاری دنیای اسلام ستاره درخشانی در سپهر اخلاق بوده و پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وسلم هدف ازبرانگیخته شدن خود را تکمیل مکارم اخلاقی می دانست.

باری، در حدود پنجاه سال است که فلسفه اخلاق در میان مسلمانان موضوع تحقیق قرار گرفته و در این مدت، در حدود پنجاه کتاب به فارسی و عربی تالیف وترجمه شده است. ظاهرا نخستین کتابی که درباره فلسفه اخلاق منتشر شده، جزوه ای است با عنوان قانون اخلاق، به قلم غلامرضا رشید یاسمی که در سال 1307 منتشرشده و حجم آن به اندازه یک مقاله (کمتر از بیست صفحه) است. این جزوه - که ازتاریخ انتشار آن نزدیک به هفتاد سال می گذرد - هیچ گاه مورد توجه قرار نگرفت وبرتحقیق درباره فلسفه اخلاق رایج شده است.

در کتاب شناسی حاضر، به معرفی کتابهایی پرداخته شده که درباره فلسفه اخلاق (با نگرش اسلامی یا غیر آن)، به فارسی یا عربی، تالیف یا ترجمه شده است. (1) در این انگیزنده دیگران در توجه به فلسفه اخلاق نشد. تنها در پنجاه سال اخیر است که کتاب شناسی، آثاری که تا پایان آذر 1374 به صورت کتاب چاپ شده معرفی گردیده است. جزوه های درسی و مقالات نشریات بیرون از دایره تحقیق این کتاب شناسی است. شایان ذکر است که درباره علم اخلاق چند کتاب شناسی مستقل تهیه شده که مشخصات آنها چنین است:

- ابوالحسن مطلبی، کتابشناسی توصیفی اخلاق و آداب اسلامی، آینه پژوهش(سال دوم، شماره چهارم، آذر و دی 1370)، ص 102 - 118 و (سال دوم، شماره پنجم،بهمن و اسفند 1370)، ص 97 - 107;

محمدتقی دانش پژوه، چند اثر فارسی در اخلاق، فرهنگ ایران زمین (تهران:1352)، ج 19، ص 261 - 284.

همچنین یادآور می شویم که در کتاب دین نامه های ایران (کتاب شناسی موضوعی کتابهای دینی ایران) (2) ، به قلم سید محمدباقر نجفی، یک فصل (ص 182 - 201) به معرفی کتابهایی پرداخته شده که درباره اخلاق اسلامی است.

آخر سخن اینکه دونالدسون در کتابی تحت عنوان مطالعاتی در اخلاق مسلمانان (3) ، (Studies in   ،   (Ethical Theories in Islam  ) گزارشی از علم اخلاق در جهان اسلام ارائه کرده اند که پژوهشگران را به کار می آید. (5)

×××1- اتکینسون، آر. اف. درآمدی به فلسفه اخلاق، ترجمه سهراب علوی نیا،تهران، مرکز ترجمه و نشر کتاب، 1369 - 1370، 234 ص، رقعی.

مطالب این کتاب در هفت فصل گنجانده شده و در آن به اختصار به تعریف فلسفه اخلاق، بررسی مسائلی از درون علم اخلاق، مسائلی که درباره اخلاق است(پایگاه احکام اخلاقی) و رابطه اخلاق و علم و دین پرداخته شده است. خلاصه مطالب هر فصل در پایان آن آمده و درانتهای کتاب، به تعریف اصطلاحات کتاب پرداخته و کتاب شناسی فلسفه اخلاق (ص 205 - 212) ارائه شده است.

عناوین اصلی کتاب چنین است: سرآغاز، تعارض تکالیف، خود ودیگران، حسن و قبح: ستایش و نکوهش، پایگاه احکام اخلاقی (1)،پایگاه احکام اخلاقی (2)، اخلاق و علم و دین.

2- اخوان، محمد. مقایسه ای میان اخلاق کانت و اخلاق اسلامی، (ویراسته ابوالفضل طریقه دار). قم، انتشارات اشراق، 1373، و + 180 ص،وزیری (عنوان روی جلد: اخلاق کانت و اخلاق اسلامی.)

در فصل اول کتاب، با عنوان «بازگویی مکتب اخلاقی کانت » به ماهیت ویژگیها و محتوای اخلاق از نظر کانت و مفاهیم اساسی واصول موضوعه در اخلاق کانت پرداخته شده است. در فصل دوم، باعنوان «بازگویی مکتب اخلاقی اسلام » ماهیت، ویژگیها و محتوای اخلاق از نظر اسلام و مفاهیم اساسی و اصول موضوعه در اخلاق اسلامی ذکر گردیده است. فصل سوم عهده دار «مقایسه میان اخلاق کانت و اخلاق اسلامی » است و در ضمن آن، چند انتقاد نسبت به فلسفه اخلاق کانت درج شده است.

3- بدوی، عبدالرحمن. الاخلاق عند کنت، کویت، وکالة المبطوعات،1979، 235ص، وزیری.

کتاب حاضرشامل دوبخش است: مساله متافیزیک واخلاق. دربخش اول، از جمله، به این مسائل پرداخته شده است: نظر کانت درباره متافیزیک، در دوره قبل از انتقاد; آیا متافیزیک ممکن است؟آیا ریاضیات خالص ممکن است؟ علیت. در بخش دوم، این مسائل نیزبررسی شده است: کوشش کانت برای وضع مذهب در اخلاق، بنیادگذاری متافیزیک اخلاق، انتقال از فلسفه اخلاقی ملی به متافیزیک اخلاق، مفاهیم اساسی در اخلاق، انتقال از متافیزیک اخلاق به نقدعملی محض، وجدان، دیالکتیک عقل عملی، روشهای عقل عملی محض، تکلیفهای انسان دربرابرخودبه عنوان یک موجود زنده،تکلیفهای انسان در برابر خود به عنوان یک موجوداخلاقی تنها،تکلیفهای انسان دربرابردیگران، روشهای اخلاقی.

4- بدوی،عبدالرحمن.الاخلاق النظریة، کویت، وکالة المبطوعات، 1975،288ص، وزیری.

این اثر دربردارنده دو بخش است: مقدمات و مفاهیم اساسی دراخلاق. در بخش اول، از «تجربه اخلاقی در نزد روه و شیلر و گورویچ »،«اخلاق صوری و اخلاق عینی »، «تکلیف اخلاقی در نزد کانت »،«اخلاق عینی » و «اخلاق پوزیتیویستی » سخن گفته شده است. دربخش دوم - که بیش از دویست صفحه را شامل می شود - به بررسی «وجدان »، ارزشهای اخلاقی »، «تکلیف »، «فضیلت »، «مسؤولیت وحریت » و «اصول حیات اخلاقی » پرداخته شده است.

5- حائری یزدی، مهدی. کاوشهای عقل عملی، فلسفه اخلاق، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1361، شانزده + 269 ص، وزیری

مطالب کتاب در ذیل پنج بخش گنجانیده شده است: یگانگی چیستی فلسفه و چیستی انسان، انتولوژی بایستی و استی، منطق وصورت بایستی ها و استی ها، منطق ماده استی ها و بایستی ها، بحثی ازمتون کلام اسلامی. نویسنده در ذیل این عناوین به رابطه حکمت نظری و حکمت عملی، معنای مستقلات عقلیه، عدل و مراتب آن، حسن وقبح عقلی و مباحثی دیگر پرداخته است. برخی از مطالب کتاب خارج از موضوع فلسفه اخلاق است.

6- راسل، برتراند. اخلاق و سیاست در جامعه، ترجمه محمود حیدریان،تهران، انتشارات بابک، 1355، 323 ص، وزیری.

کتاب مزبور دربردارنده دو بخش است. بخش اول، با عنوان «علم اخلاق »، مشتمل بر چهارده فصل و بخش دوم، با عنوان « رابطه اخلاق با سیاست، تعارض احساسات »، مشتمل بر ده فصل است. نه فصل نخستین این کتاب در سالهای 1945 - 1946م. و بقیه کتاب، بجز فصل دوم از بخش دوم، در سال 1953م. نوشته شده است.

نویسنده در مقدمه کتاب آورده است: «هدف ما در این کتاب بیان دو منظور است: اول، بیان اخلاقیات عملی(غیر نظری) و دوم، به کاربردن این اخلاقیات در مسائل مختلف سیاسی زمان حاضر.» (ص 9)بخش دوم کتاب خارج از موضوع این کتاب شناسی(فلسفه اخلاق)است. در بخش اول نیز، به صورت پراکنده، به مسائلی پرداخته شده که در شمار مسائل فلسفه اخلاق قلمداد می شود.

عناوین بخش اول کتاب چنین است: کلیات، منابع معتقدات واحساسات اخلاقی، مجموعه قوانین یا نوامیس اخلاقی،اخلاق به عنوان وسیله، خوب و بد یا خیر و شر، خیر جزئی و خیر عمومی: خوبی جزیی وخوبی کلی،الزام اخلاقی، گناه، جدال اخلاقی، معرفت اخلاقی،قدرت اخلاق، تولید و توزیع، سنت اخلاقی، ضمانت اجرایی اخلاق.

7- رشید یاسمی، غلامرضا. قانون اخلاق، تهران، رمضانی، 1307.

نخستین کتاب مستقلی که درباره فلسفه اخلاق به فارسی منتشرشده همین اثر است. این کتاب نخستین بار به صورت سلسله مقالاتی در شش شماره سال هشتم مجله «شفق سرخ » منتشرشد. سپس به صورت کتابچه ای به اهتمام م. رمضانی در سال 1307 به چاپ رسید.پس از آن در ضمن کتابی با عنوان مقاله هاورساله ها (گردآوری ایرج افشار ومحمد رسول دریاگشت، تهران:بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار،1373، ص 377 - 388، قطع وزیری)، منتشر گردید. اطلاعات کتاب شناسی این اثر از کتاب مزبور استخراج شده است.

در کتاب حاضر که مقاله ای است در دوازده صفحه - پس از بررسی این مطلب،که عمل به طبیعت ولذت جویی ونفع پرستی نمی تواند قانون اخلاق باشد، به تبیین این نکته پرداخته شده که تکلیف ساده غیرمشروطیا تکلیف خالص بنیان قانون اخلاقی است. سپس به تشریح و تایید نظرکانت در این باره پرداخته و قانونهای سه گانه اخلاقی او نقل شده است.

8- ژکس. فلسفه اخلاق، حکمت عملی، ترجمه سید ابوالقاسم پورحسینی،چاپ دوم، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1362، 136ص، رقعی.

این کتاب ترجمه چند فصل از کتاب ژکس است که مترجم نه نام شخصی او را ذکر کرده ونه عنوان کتابش را. مطالب کتاب در ده فصل گنجانیده شده است. درفصل اول، به تعریف علم اخلاق، اهمیت وموضوع آن پرداخته شده است. فصل دوم درباره «وجدان اخلاقی » وویژگیهای آن است. فصل سوم عهده دار بحث درباره «اصطلاحات ومفاهیم اخلاقی » (خیر، وظیفه، حق) و رابطه آنها با یکدیگر است. درفصل چهارم، از «آراء اخلاقی »(اخلاق مبتنی بر سعادت، اخلاق مبتنی بر لذت، اخلاق مبتنی بر اصالت فایده)، سخن به میان آورده شده است. فصل پنجم تادهم درباره «اخلاق مبتنی بر مجاهده و عدم تعلق و قطع علاقه »، «اخلاق مبتنی بر کمال »، «اخلاق مبتنی بر احساس »، «اخلاق مبتنی بر تکلیف »، «اخلاق مبتنی براصالت حیات » و «اخلاق بر اساس علم الاجتماع » است.

9- سبحانی، جعفر. حسن و قبح عقلی یا پایه های اخلاق جاودان: بحثهایی درعقاید و کلام، نگارش علی ربانی گلپایگانی، چاپ دوم، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1370، 222ص، وزیری.

کتاب حاضر عهده دار اثبات حسن و قبح عقلی و ارتباط حکمت نظری و حکمت عملی است. در پیشگفتار و مقدمه کتاب، به جایگاه بحث حسن و قبح در فلسفه اخلاق اشاره و گفته شده که این بحث درکتاب حاضر از سه زاویه فلسفه، کلام و فلسفه اخلاق مورد بررسی قرارگرفته است.

مطالب کتاب در چهارده فصل گنجانیده شده و عناوین آن چنین است: تاریخ طرح مساله، آراء و نظریات در مساله، مقصود از ذاتی بودن حسن و قبح چیست؟ آیا نزاع کلی است یا جزئی؟ ملاکهای حسن وقبح، عقل نظری و عقل عملی، حسن و قبح عقلی از یقینات است نه ازمشهورات، قضایای خود معیار در حکمت عملی، دلایل منکران حسن و قبح عقلی، نتایج مساله تحسین و تقبیح عقلی، مبانی اخلاقی ومکاتب غربی، حسن و قبح از دیدگاه اصل تغییر حرکت و تکامل،چگونگی ارتباط حکمت عملی با حکمت نظری، حسن و قبح ازدیدگاه علامه طباطبائی رحمه الله.

ویلیام.کی. فرانکنا در سال 1908 میلادی در ایالت مونتانا به دنیا آمد و پس از دریافت مدرک لیسانس در رشته ی زبان انگلیسی و فلسفه از کالج کالوین، فوق لیسانس خود را از دانشگاه میشیگان در سال 1931 میلادی اخذ نمود و نیز موفق به دریافت دومین مدرک فوق لیسانس و دکتری در رشته ی فلسفه در سال 1937 میلادی از دانشگاه هاروارد شد.
فرانکنا به مدت چهل و یک سال، طی سال های 1937 تا 1978 میلادی، عضو هیأت علمی گروه فلسفه و چهارده سال نیز طی سالهای 1961 تا 1947 میلادی، رییس این گروه در دانشگاه میشیگان بود.
او با مقاله ای به نام «نافلسفه ی طبیعت گرا» که در مجله ی Mina   در سال 1939 میلادی منتشر کرد به شهرت رسید و هنگام تحقیق پایان نامه ی دکتری خود با اندیشمندانی چون لوییس، پارتون بری و آلفرد نورث در دانشگاه هاروارد و جی. ئی. مور و سی. دی. براد در دانشگاه کمبریج در انگلستان همکاری علمی داشت.
فرانکنا در سال 1994 میلادی در هشتاد و پنج سالگی در شهر Ann  Arbor   بدرود حیات گفت و اندیشه و کتاب هایش را به عنوان میراثی گرانبها بر جای گذاشت. بخشی از کتاب های او با نام های فلسفه ی اخلاق (1963م.)، فلسفه ی تعلیم و تربیت (1965م.)، چشم انداز اخلاق (1976م.)، سه سوال درباره ی اخلاق (1974م.) و تفکری در باب فلسفه ی اخلاق (1980م.) در زمان حیات او منتشر گردید.
مرحوم استاد دکتر مهدی حایری یزدی، که زمانی از شاگردان فرانکنا در دانشگاه میشیگان بود، در خاطرات خود او را «مردی بسیار خوب و فرهیخته» (1) توصیف کرده است.

چکیده

 کتاب «Ethics» توسط ویلیام. کی. فرانکنا (1908 ـ 1994میلادی)، استاد فلسفه ی دانشگاه میشیگان آمریکا، نوشته شده و در سال های 1963 و 1988 میلادی چاپ گردیده است. این کتاب در ایران با استقبال دانش پژوهان روبه رو شد و ترجمه ی آن را یک بار آقای هادی صادقی در سال 1376 شمسی و با تجدید چاپ در سال 1383 از طریق انتشارات طه در قم و بار دیگر دکتر انشاء الله رحمتی در سال 1380 شمسی از طریق انتشارات حکمت تهران انجام داده اند.
کتابی که توسط آقای هادی صادقی ترجمه شده دارای 73 نوشته ی کوتاه و بلند در خصوص فلسفه ی اخلاق، نظرات مطرح، عدالت و عشق، و مسوولیت و ارزش های اخلاق است که مقدمه ای از استاد مصطفی ملکیان را نیز به همراه دارد. استاد ملکیان در بیان کامل بودن این کتاب نوشته است: نظری اجمالی به فهرست کتاب نشان می دهد که اختصار نوشته ها، جامعیت آن را دستخوش نقصان فاحش نکرده است. این کتاب در 272 صفحه منتشر شده است.
با آن که مولف نظر پیشنهادی ارایه کرده و دیدگاه خود را در قالب «نظریه ی سودگروی تعدیل یافته» بیان داشته است، جانب انصاف را نیز رعایت نموده و ضمن انتقاد منصفانه به نظرات سایر فلاسفه، تلاشی اخلاقی برای تکمیل این نظرات به خرج داده است.
این کتاب را اگر نتوان مشهورترین و ماندگارترین اثر فلسفه ی اخلاق دانست، اما می توان در برگیرنده ی جامع ترین نظرات در این زمینه برشمرد و می توان یقین کرد که دو وظیفه ی نویسنده را که «ارایه ی نظرات فیلسوفان اخلاق» و «تحقیق در فلسفه ی اخلاق و فرا اخلاق» بوده، به بهترین نحو ادا کرده است.