مقدمه

 فلسفه، به هر معنی که باشد، در قرن حاضر به دو بخش اساسی تقسیم شده است: 1.فلسفه مطلق، که به واقع فلسفه مطلق است; 2. فلسفه مضاف، که حاصل اضافه شدن فلسفه به یک رشته علمی است. فلسفه مضاف اقسام متعددی دارد; مانند فلسفه تاریخ، فلسفه هنر، فلسفه ادبیات، فلسفه علم، فلسفه حقوق، فلسفه دین، فلسفه اخلاق و امثال آن.

 فلسفه مضاف عبارت است از بحث و بررسی فلسفی در یکی از شاخه های علوم است. در پرتو فلسفه مضاف، موضوع آن علم را بهتر می توان درک کرد; مثلا در پرتوفلسفه تاریخ، تاریخ رابهترمی توان درک کرد ودر پرتوفلسفه اخلاق، اخلاق را.

فلسفه اخلاق نام جدیدی است بر موضوعی قدیمی که جوانه های آن در میان یونانیان و مسلمانان بوده، اما شکوفایی آن به اوایل قرن بیستم می رسد. به عبارت روشنترآنکه فلسفه اخلاق، به صورت دانشی مستقل، باانتشارکتاب جرج ادواردمورتحت عنوان مبانی اخلاق، (Principa Ethica  ) درسال 1903 م. پابه عرصه ظهورنهاد.

فلسفه اخلاق عهده دار تحقیق درباره مبادی علم اخلاق است. در علم اخلاق،گفته می شود که کاری خوب و چه کاری بد است; اما در فلسفه اخلاق، گفته می شودکه خوب و بد ریشه در کجا دارد و ملاک تقسیم کارها به خوب و بد چیست و چراکاری خوب و کار دیگری بد دانسته می شود.

از هنگامی که دانش جدیدی با عنوان «فلسفه اخلاق » ظهور کرد، هم به مسائلی پرداخته شده که در گذشته مورد غفلت عالمان اخلاقی بوده و هم به مسائلی که درگذشته، جسته و گریخته و به صورت غیر منقح، مطرح می شده، سر و سامان وصورت منظمی داده شده است; مثلا، عالمان اسلامی، در گذشته برخی از مسائل فلسفه اخلاق را در فلسفه، برخی را در کلام و برخی را در اصول فقه بررسی می کرده اند; اما امروزه فلسفه اخلاق خود همه این مسائل را مورد بررسی قرارمی دهد که از رهگذر آن، فواید بی شماری نصیب علم گردیده است. به دیگر بیان،چون در گذشته، برخی از مسائل فلسفه اخلاق در لابلای چند علم مطرح می شده،صورت منقح و مشخصی نداشته; اما از هنگامی که این مسائل در ذیل یک علم (فلسفه اخلاق) مطرح شده،سر وسامان یافته است. به علاوه، چه بسیار مسائلی که امروزه درفلسفه اخلاق بدان ها پرداخته می شود ولی در گذشته مطرح نبوده است.

متاسفانه بهره ما، مسلمانان، از فلسفه اخلاق بسیار اندک است. با اینکه دنیای غرب را چندان بهره ای از اخلاق نیست، اما از فلسفه اخلاق حظ وافری دارد. غرب هم زادگاه فلسفه اخلاق و هم پرورشگاه آن است. این در حالی است که روزگاری دنیای اسلام ستاره درخشانی در سپهر اخلاق بوده و پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وسلم هدف ازبرانگیخته شدن خود را تکمیل مکارم اخلاقی می دانست.

باری، در حدود پنجاه سال است که فلسفه اخلاق در میان مسلمانان موضوع تحقیق قرار گرفته و در این مدت، در حدود پنجاه کتاب به فارسی و عربی تالیف وترجمه شده است. ظاهرا نخستین کتابی که درباره فلسفه اخلاق منتشر شده، جزوه ای است با عنوان قانون اخلاق، به قلم غلامرضا رشید یاسمی که در سال 1307 منتشرشده و حجم آن به اندازه یک مقاله (کمتر از بیست صفحه) است. این جزوه - که ازتاریخ انتشار آن نزدیک به هفتاد سال می گذرد - هیچ گاه مورد توجه قرار نگرفت وبرتحقیق درباره فلسفه اخلاق رایج شده است.

در کتاب شناسی حاضر، به معرفی کتابهایی پرداخته شده که درباره فلسفه اخلاق (با نگرش اسلامی یا غیر آن)، به فارسی یا عربی، تالیف یا ترجمه شده است. (1) در این انگیزنده دیگران در توجه به فلسفه اخلاق نشد. تنها در پنجاه سال اخیر است که کتاب شناسی، آثاری که تا پایان آذر 1374 به صورت کتاب چاپ شده معرفی گردیده است. جزوه های درسی و مقالات نشریات بیرون از دایره تحقیق این کتاب شناسی است. شایان ذکر است که درباره علم اخلاق چند کتاب شناسی مستقل تهیه شده که مشخصات آنها چنین است:

- ابوالحسن مطلبی، کتابشناسی توصیفی اخلاق و آداب اسلامی، آینه پژوهش(سال دوم، شماره چهارم، آذر و دی 1370)، ص 102 - 118 و (سال دوم، شماره پنجم،بهمن و اسفند 1370)، ص 97 - 107;

محمدتقی دانش پژوه، چند اثر فارسی در اخلاق، فرهنگ ایران زمین (تهران:1352)، ج 19، ص 261 - 284.

همچنین یادآور می شویم که در کتاب دین نامه های ایران (کتاب شناسی موضوعی کتابهای دینی ایران) (2) ، به قلم سید محمدباقر نجفی، یک فصل (ص 182 - 201) به معرفی کتابهایی پرداخته شده که درباره اخلاق اسلامی است.

آخر سخن اینکه دونالدسون در کتابی تحت عنوان مطالعاتی در اخلاق مسلمانان (3) ، (Studies in   ،   (Ethical Theories in Islam  ) گزارشی از علم اخلاق در جهان اسلام ارائه کرده اند که پژوهشگران را به کار می آید. (5)

×××1- اتکینسون، آر. اف. درآمدی به فلسفه اخلاق، ترجمه سهراب علوی نیا،تهران، مرکز ترجمه و نشر کتاب، 1369 - 1370، 234 ص، رقعی.

مطالب این کتاب در هفت فصل گنجانده شده و در آن به اختصار به تعریف فلسفه اخلاق، بررسی مسائلی از درون علم اخلاق، مسائلی که درباره اخلاق است(پایگاه احکام اخلاقی) و رابطه اخلاق و علم و دین پرداخته شده است. خلاصه مطالب هر فصل در پایان آن آمده و درانتهای کتاب، به تعریف اصطلاحات کتاب پرداخته و کتاب شناسی فلسفه اخلاق (ص 205 - 212) ارائه شده است.

عناوین اصلی کتاب چنین است: سرآغاز، تعارض تکالیف، خود ودیگران، حسن و قبح: ستایش و نکوهش، پایگاه احکام اخلاقی (1)،پایگاه احکام اخلاقی (2)، اخلاق و علم و دین.

2- اخوان، محمد. مقایسه ای میان اخلاق کانت و اخلاق اسلامی، (ویراسته ابوالفضل طریقه دار). قم، انتشارات اشراق، 1373، و + 180 ص،وزیری (عنوان روی جلد: اخلاق کانت و اخلاق اسلامی.)

در فصل اول کتاب، با عنوان «بازگویی مکتب اخلاقی کانت » به ماهیت ویژگیها و محتوای اخلاق از نظر کانت و مفاهیم اساسی واصول موضوعه در اخلاق کانت پرداخته شده است. در فصل دوم، باعنوان «بازگویی مکتب اخلاقی اسلام » ماهیت، ویژگیها و محتوای اخلاق از نظر اسلام و مفاهیم اساسی و اصول موضوعه در اخلاق اسلامی ذکر گردیده است. فصل سوم عهده دار «مقایسه میان اخلاق کانت و اخلاق اسلامی » است و در ضمن آن، چند انتقاد نسبت به فلسفه اخلاق کانت درج شده است.

3- بدوی، عبدالرحمن. الاخلاق عند کنت، کویت، وکالة المبطوعات،1979، 235ص، وزیری.

کتاب حاضرشامل دوبخش است: مساله متافیزیک واخلاق. دربخش اول، از جمله، به این مسائل پرداخته شده است: نظر کانت درباره متافیزیک، در دوره قبل از انتقاد; آیا متافیزیک ممکن است؟آیا ریاضیات خالص ممکن است؟ علیت. در بخش دوم، این مسائل نیزبررسی شده است: کوشش کانت برای وضع مذهب در اخلاق، بنیادگذاری متافیزیک اخلاق، انتقال از فلسفه اخلاقی ملی به متافیزیک اخلاق، مفاهیم اساسی در اخلاق، انتقال از متافیزیک اخلاق به نقدعملی محض، وجدان، دیالکتیک عقل عملی، روشهای عقل عملی محض، تکلیفهای انسان دربرابرخودبه عنوان یک موجود زنده،تکلیفهای انسان در برابر خود به عنوان یک موجوداخلاقی تنها،تکلیفهای انسان دربرابردیگران، روشهای اخلاقی.

4- بدوی،عبدالرحمن.الاخلاق النظریة، کویت، وکالة المبطوعات، 1975،288ص، وزیری.

این اثر دربردارنده دو بخش است: مقدمات و مفاهیم اساسی دراخلاق. در بخش اول، از «تجربه اخلاقی در نزد روه و شیلر و گورویچ »،«اخلاق صوری و اخلاق عینی »، «تکلیف اخلاقی در نزد کانت »،«اخلاق عینی » و «اخلاق پوزیتیویستی » سخن گفته شده است. دربخش دوم - که بیش از دویست صفحه را شامل می شود - به بررسی «وجدان »، ارزشهای اخلاقی »، «تکلیف »، «فضیلت »، «مسؤولیت وحریت » و «اصول حیات اخلاقی » پرداخته شده است.

5- حائری یزدی، مهدی. کاوشهای عقل عملی، فلسفه اخلاق، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1361، شانزده + 269 ص، وزیری

مطالب کتاب در ذیل پنج بخش گنجانیده شده است: یگانگی چیستی فلسفه و چیستی انسان، انتولوژی بایستی و استی، منطق وصورت بایستی ها و استی ها، منطق ماده استی ها و بایستی ها، بحثی ازمتون کلام اسلامی. نویسنده در ذیل این عناوین به رابطه حکمت نظری و حکمت عملی، معنای مستقلات عقلیه، عدل و مراتب آن، حسن وقبح عقلی و مباحثی دیگر پرداخته است. برخی از مطالب کتاب خارج از موضوع فلسفه اخلاق است.

6- راسل، برتراند. اخلاق و سیاست در جامعه، ترجمه محمود حیدریان،تهران، انتشارات بابک، 1355، 323 ص، وزیری.

کتاب مزبور دربردارنده دو بخش است. بخش اول، با عنوان «علم اخلاق »، مشتمل بر چهارده فصل و بخش دوم، با عنوان « رابطه اخلاق با سیاست، تعارض احساسات »، مشتمل بر ده فصل است. نه فصل نخستین این کتاب در سالهای 1945 - 1946م. و بقیه کتاب، بجز فصل دوم از بخش دوم، در سال 1953م. نوشته شده است.

نویسنده در مقدمه کتاب آورده است: «هدف ما در این کتاب بیان دو منظور است: اول، بیان اخلاقیات عملی(غیر نظری) و دوم، به کاربردن این اخلاقیات در مسائل مختلف سیاسی زمان حاضر.» (ص 9)بخش دوم کتاب خارج از موضوع این کتاب شناسی(فلسفه اخلاق)است. در بخش اول نیز، به صورت پراکنده، به مسائلی پرداخته شده که در شمار مسائل فلسفه اخلاق قلمداد می شود.

عناوین بخش اول کتاب چنین است: کلیات، منابع معتقدات واحساسات اخلاقی، مجموعه قوانین یا نوامیس اخلاقی،اخلاق به عنوان وسیله، خوب و بد یا خیر و شر، خیر جزئی و خیر عمومی: خوبی جزیی وخوبی کلی،الزام اخلاقی، گناه، جدال اخلاقی، معرفت اخلاقی،قدرت اخلاق، تولید و توزیع، سنت اخلاقی، ضمانت اجرایی اخلاق.

7- رشید یاسمی، غلامرضا. قانون اخلاق، تهران، رمضانی، 1307.

نخستین کتاب مستقلی که درباره فلسفه اخلاق به فارسی منتشرشده همین اثر است. این کتاب نخستین بار به صورت سلسله مقالاتی در شش شماره سال هشتم مجله «شفق سرخ » منتشرشد. سپس به صورت کتابچه ای به اهتمام م. رمضانی در سال 1307 به چاپ رسید.پس از آن در ضمن کتابی با عنوان مقاله هاورساله ها (گردآوری ایرج افشار ومحمد رسول دریاگشت، تهران:بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار،1373، ص 377 - 388، قطع وزیری)، منتشر گردید. اطلاعات کتاب شناسی این اثر از کتاب مزبور استخراج شده است.

در کتاب حاضر که مقاله ای است در دوازده صفحه - پس از بررسی این مطلب،که عمل به طبیعت ولذت جویی ونفع پرستی نمی تواند قانون اخلاق باشد، به تبیین این نکته پرداخته شده که تکلیف ساده غیرمشروطیا تکلیف خالص بنیان قانون اخلاقی است. سپس به تشریح و تایید نظرکانت در این باره پرداخته و قانونهای سه گانه اخلاقی او نقل شده است.

8- ژکس. فلسفه اخلاق، حکمت عملی، ترجمه سید ابوالقاسم پورحسینی،چاپ دوم، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1362، 136ص، رقعی.

این کتاب ترجمه چند فصل از کتاب ژکس است که مترجم نه نام شخصی او را ذکر کرده ونه عنوان کتابش را. مطالب کتاب در ده فصل گنجانیده شده است. درفصل اول، به تعریف علم اخلاق، اهمیت وموضوع آن پرداخته شده است. فصل دوم درباره «وجدان اخلاقی » وویژگیهای آن است. فصل سوم عهده دار بحث درباره «اصطلاحات ومفاهیم اخلاقی » (خیر، وظیفه، حق) و رابطه آنها با یکدیگر است. درفصل چهارم، از «آراء اخلاقی »(اخلاق مبتنی بر سعادت، اخلاق مبتنی بر لذت، اخلاق مبتنی بر اصالت فایده)، سخن به میان آورده شده است. فصل پنجم تادهم درباره «اخلاق مبتنی بر مجاهده و عدم تعلق و قطع علاقه »، «اخلاق مبتنی بر کمال »، «اخلاق مبتنی بر احساس »، «اخلاق مبتنی بر تکلیف »، «اخلاق مبتنی براصالت حیات » و «اخلاق بر اساس علم الاجتماع » است.

9- سبحانی، جعفر. حسن و قبح عقلی یا پایه های اخلاق جاودان: بحثهایی درعقاید و کلام، نگارش علی ربانی گلپایگانی، چاپ دوم، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1370، 222ص، وزیری.

کتاب حاضر عهده دار اثبات حسن و قبح عقلی و ارتباط حکمت نظری و حکمت عملی است. در پیشگفتار و مقدمه کتاب، به جایگاه بحث حسن و قبح در فلسفه اخلاق اشاره و گفته شده که این بحث درکتاب حاضر از سه زاویه فلسفه، کلام و فلسفه اخلاق مورد بررسی قرارگرفته است.

مطالب کتاب در چهارده فصل گنجانیده شده و عناوین آن چنین است: تاریخ طرح مساله، آراء و نظریات در مساله، مقصود از ذاتی بودن حسن و قبح چیست؟ آیا نزاع کلی است یا جزئی؟ ملاکهای حسن وقبح، عقل نظری و عقل عملی، حسن و قبح عقلی از یقینات است نه ازمشهورات، قضایای خود معیار در حکمت عملی، دلایل منکران حسن و قبح عقلی، نتایج مساله تحسین و تقبیح عقلی، مبانی اخلاقی ومکاتب غربی، حسن و قبح از دیدگاه اصل تغییر حرکت و تکامل،چگونگی ارتباط حکمت عملی با حکمت نظری، حسن و قبح ازدیدگاه علامه طباطبائی رحمه الله.