به طور کلی هر نظام اخلاقی از عناصر و ارکان خاصی تشکیل می شود که عبارت است از:

1- پاره ای قواعد، اصول و فضایل که بتوان آنها را در احکام کلی تر بیان کرد . همانند اصل حسن عدالت، و قبح ظلم;

2- احکام جزیی تر که به احکام کلی تر باز می گردند و روش اجراء و اعمال احکام کلی را بیان می نمایند . همانند اصل نیکی به ایتام و سالخوردگان و کمک به مستمندان و . . ;

3- حالت های احساسی خاص (طبیعی یا اکتسابی) که همراه این احکام و قواعد باشند و ما را به عمل بر اساس آنها برانگیزانند . به عبارت دیگر انگیزه فعل اخلاقی را برای ما پدید آوردند;

4- اهداف و آرمان هایی که اخلاق در پی آنهاست . مثلا سعادت حقیقی و یا رفاه دنیوی و . . ;

5- ضمانت های اجرایی خاص که باعث اجرای آن اصول و قواعد می گردند .

بررسی ساختار علم اخلاق نیز از مباحث مقدماتی است که در گفت‌وگوهای بعدی تأثیرگذار است. رویکردهای مختلف اخلاقی تلقی‌های مختلفی از این امر دارند. مثلاً در رویکرد فلسفی ساختار اخلاق براساس قوای نفسانی و حالات و ملکات نفسانی که در فروض مختلف از این قوا ناشی می‌شود، ترسیم می‌گردد. لذا ابتدا قوای سه‌گانه مورد بحث قرار می‌گیرد و سپس مفاهیم ناشی از وضعیت اعتدال، افراط و تفریط هر کدام بررسی می‌شود.

در اخلاق عرفانی ساختار علم اخلاق براساس تجربه‌های معنوی ناشی از طی مراحل و منازل سلوک عرفانی ساماندهی می‌گردد. در رویکرد نقلی و مأثور گاهی ساختار متون اخلاقی براساس ابواب فقهی ترسیم می‌گردد و گاهی نیز ساختار این قبیل منابع به صورت معجم لغوی در می‌آید. در مطالعات غیراسلامی اخلاقی پژوهشهای اخلاقی به توصیفی، فرا اخلاقی و هنجاری تقسیم می‌شوند و قسم اخیر نیز خود دارای دو نوع نظری و عملی و به بیان دیگر مکاتب اخلاقی و مسائل اخلاقی است.

الگوی مورد قبول در این زمینه عبارت است از این‌که گاهی موضوع بحث تاریخی و تاریخ اخلاق اسلامی است، گاهی پرداختن به مبادی و موضوعات فرا اخلاقی است که ذاتاً اخلاقی نیستند ولی در بحث‌هایی که ذاتاً اخلاقی‌اند، تأثیر گذارند و ممکن است که مشترک بین اخلاق اسلامی و غیراسلامی باشند، گاهی مباحث ارزشی و هنجاری‌اند که در این دو لایه از مباحث وجود دارد: یکی بحث از نظری? کلان اخلاق هنجاری اسلام و قواعد عمومی ارزش و مسئولیت اخلاقی و قواعد فرعی عامی که از آنها ناشی می‌شود و اختصاصی به حوز? خاصی ندارد؛ و دیگری مفاهیم و قواعد خاص که تنها در حوزه‌های خاصی از زندگی انسان مطرح‌اند و البته از نظری? کلان اخلاق هنجاری پیروی و قواعد عمومی اخلاق پیروی می‌کنند؛ و حلقه پایانی مباحث اخلاقی پرداختن به قواعد عمومی و اختصاص تربیت اخلاقی است. الگوی مورد قبول و مورد پیروی نویسنده در این نوشتار نوع اخیر است و به نظر می‌رسد از جامعیت برخوردار است. بنابراین، بخش‌های مختلف مربوط به ساختار اخلاق هنجاری اسلامی را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد.

الف) نظری? کلان اخلاق هنجاری اسلام و قواعد مفاهیم عمومی ناشی از آن.

ب) مفاهیم خاص و حوزه‌های اخلاق اسلامی.

ج) راهکارهای عام و خاص تربیت اخلاقی در اسلام.

پیروی از این ساختار اولاً نمای کاملی از علم اخلاق اسلامی نشان می‌دهد و ثانیاً، موجب توسعه علمی و عملی علم اخلاق اسلامی می‌شود.

در این باره در بین مشربها و مکاتب اخلاقی مطرح در نزد عالمان مسلمان دیدگاههای مختلفی وجود دارد، اگرچه می‌توان به نوعی هم? آنها را به یک امر بازگرداند. پاسخ متمایز هریک از آنها به این پرسش به این قرار است:

از نظر پیروان رویکرد فلسفی به اخلاق چون شریف‌ترین گوهر وجود انسان قو? عاقل? او است، پس کمال انسان در این قوه است، و در نتیجه هدف علم اخلاق هم باید کمال قو? عاقله باشد. و چون قو? عاقله در بردارند? عقل عملی و عقل نظری است، پس کمال انسان و هدف اخلاق هم در کمال عقل عملی و عقل نظری است؛ و کمال عقل نظری در دست‌یابی به حکمت است و کمال عقل عملی در اجرای عدالت. البته تفسیرهای دیگری هم از هدف اخلاق و کمال عقل عملی و نظری در بین پیروان این مکتب وجود دارد که به دلیل اختصار از بیان آنها صرف نظر می‌شود.

از منظر پیروان اخلاق عرفانی هدف علم اخلاق رساندن انسان به مقام عشق الهی و عرفان و ملاقات خداوند است. در اخلاق نقلی و مأثور هدف علم اخلاق تحقق بخشیدن مقام بندگی و اطاعت از پروردگار در انسان است. و سرانجام، در مکتب ترکیبی که یکی از شارحان آن مرحوم علام? طباطبائی(ره) است، در اخلاق سه هدف وجود دارد:

1. اهداف نیکوی دنیوی مانند عفت، قناعت و عدم شرارت؛

2. اهداف شایست? اخروی یعنی دست‌یابی به بهشت؛

3. تحصیل رضایت خداوند.

اگرچه سومی منافاتی با دو هدف نخست ندارد، لکن سومی دارای ارزش برتر است و مختص اخلاق اسلامی است، ولی دو هدف قبلی در نظام اخلاقی انبیاء گذشته هم وجود داشت.