سیداکبر حسینی

برای آشنایی بیشتر با موضوع فرا اخلاق که به آن خواهیم پرداخت، لازم است انواع پژوهش‌های اخلاقی را نیز بشناسیم. از سوی اندیشمندان مطالعات و پژوهش‌های متعدد و متنوعی در حوزه‌ی اخلاق انجام گرفته است. این پژوهش‌ها و مطالعات به سه دسته تقسیم می‌شوند:

دسته‌ی اول، پژوهش‌های توصیفی نام می‌گیرند، که با هدف توصیف و گزارش دادن از اخلاق فرد، جامعه یا گروه خاصی انجام می‌شوند. برای نمونه مورخی که درباره‌ی اخلاق پیامبر گرامی اسلام(ص) گزارش می‌دهد و اخلاق ایشان را توصیف می‌کند، ممکن است مسلمان هم نباشد، او تنها اخلاق پیامبر اسلام را گزارش و توصیف می‌کند یا جامعه‌شناس یا مردم شناسی که به توصیف و تبیین اخلاقیات و آداب و رسوم ارزشی یک جامعه می‌پردازد.

در این نوع پژوهش و مطالعات اخلاقی قضاوت و ارزش داوری صورت نمی‌گیرد؛ یعنی چنین پژوهشگر هرگز نمی‌گوید اخلاقیات آن فرد و یا جامعه درست یا نادرست است، او فقط گزارش می‌دهد و بیان می‌کند. روش کار در این نوع پژوهش و مطالعات به روش تاریخی، نقلی و تجربی است، نه روش عقلی و فلسفی، که در آن با ابزار نقل، تجربه و تاریخ به تبیین اخلاقیات فرد، گروه یا جامعه‌ای پرداخته می‌شود. به­‌طور معمول چنین مطالعاتی کار اندیشمندان در حوزه‌ی جامعه شناسی، مردم شناسی و نیز کار مورخان است، و دانشمندان اخلاق کمتر به چنین مباحثی می‌پردازند.

دسته‌ی دوم، پژوهش‌های هنجاری نامیده می‌شوند و گاهی نیز به پژوهش‌های دستوری و یا پژوهش‌های درجه اول نام‌گذاری می‌شوند.

پژوهش‌ها یا مطالعات هنجاری‌ای که درباره‌ی اخلاق انجام می‌شوند، به آن دسته مطالعاتی گفته می‌شوند که به هدف تعیین اصول ، معیارها و روش‌های تبیین حسن، قبح و درستی یا نادرستی افعال و صفات انجام می‌گیرند. موضوع چنین مطالعه و پژوهشی، افعال اختیاری است. پژوهشگر در مطالعات هنجاری تلاش می‌کند درباره‌ی افعال اختیاری و نیز صفات اکتسابی و صفات برآمده از فعل اختیاری انسان بحث کند؛ خوب و بد آن‌ها را مشخص کند، درست و نادرست بودن آن‌ها را تبیین نماید و بایدها و نبایدهای آن فعل را تعیین کند. به این چنین مطالعاتی مطالعات درجه اول نیز گفته می‌شود به این دلیل که به‌طور ذاتی به تبیین افعال اختیاری و صفات اکتسابی انسان می‌پردازد.

مطالعات هنجاری یا به تعبیر غربی‌ها «نرمتیو افیکس»، همان موضوع و دانشی است که در عالم اسلام، به نام علم اخلاق نامیده می‌شود، و در اصطلاح اندیشمندان غربی، مطالعات هنجاری یا اخلاق هنجاری نامیده می‌شود.

اندیشمندان اخلاقی در علم اخلاق، درباره‌ی افعال اختیاری انسان بحث می‌کنند، افعالی مانند: راستگویی، دروغگویی، امانت‌داری، خیانت ورزی و... و یا صفات برآمده از افعال اختیاری مانند: بخل، شجاعت، سخاوت و...

در مطالعات هنجاری و در علم اخلاق این نوع افعال و صفات، داوری می‌شوند، و خوبی و بدی آن‌ها مشخص می‌شود، و نیز اصول و معیارهایی برای ارزش‌گذاری آن‌ها ارائه می‌شود. روش کار و مطالعه در اخلاق هنجاری به سه روش عقلی، شهودی و نقلی می‌باشد. در اخلاق هنجاری می‌توان با روش عقلی و فلسفی به تعیین اصول و معیارهای اخلاقی درباره‌ی حسن و قبح افعال اختیاری پرداخت، که به اصطلاح اخلاق عقلی و فلسفی را پدید می‌آورد. کتاب‌هایی مانند: «اخلاق ناصری»، «اخلاق محتشمی» و «اخلاق نیکو ماکوسِ» ارسطو که از مشهورترین کتاب‌ها در حوزه‌ی اخلاق عقلی و فلسفی است تا اندازه‌ای با این روش به تبیین معیارهای اخلاقی پرداخته‌اند.

با روش نقلی نیز می‌توان به تبیین اصول و معیارها پرداخت، در این روش با تکیه بر آیات و روایات؛ ارزش‌ها، ضد ارزش‌ها، فضائل و رذایل اخلاقی را مشخص می‌شود. بخش‌های زیادی از کتاب شریف «اصول کافی»، جلدهایی از «بحارالانوار» که درباره‌ی اخلاق و ارزش‌های اخلاقی بحث می‌کند، و کتاب‌های «چهل حدیثی» که در حوزه‌ی اخلاق توسط اندیشمندان اسلامی با روش نقلی نگارش شده، به تبیین اخلاقیات اسلامی پرداختند. کتاب «میزان الحکمه» نوشته آیت الله ری شهری نیز در حوزه‌ی اخلاقیات مطرح است که ارزش‌های اخلاقی، فضائل و رذایل اخلاقی را به روش نقلی و با تکیه بر آیات و روایات تبیین می‌کند.

گاهی ممکن است به روش کشف و شهودی اصول و معیارهای اخلاقی تعیین شود. چنین مطالعه و روشی، اخلاق عرفانی را پدید می‌آورد.

کتاب «منازل السائرین» خواجه عبدالله انصاری در رأس کتاب‌های اخلاق عرفانی قرار می‌گیرد.

دسته‌ی سوم، پژوهش‌های تحلیلی یا فلسفی نامیده می‌شوند، و گاهی به نام پژوهش‌های درجه دوم نیز نام‌گذاری می‌شوند. دلیل این نام‌گذاری این است که در مقابل پژوهش‌های درجه اول که اخلاق هنجاری است، و ناظر به افعال اختیاری و صفات اکتسابی انسان هستند، این پژوهش‌ها نگاهی به افعال و صفات اختیاری انسان ندارند؛ بلکه ناظر به جملاتی هستند که موضوع آن‌ها افعال اختیاری است.

موضوع و بحث در اخلاق تحلیلی و فلسفی، جملات اخلاقی است؛ جمله‌‌هایی مانند: عدالت خوب است، ظلم بد است، سقط جنین بد است یا سقط جنین خوب است. این نوع موضوعات، مباحث، جملات، احکام و موضوع جمله‌ی اخلاقی بحث تحلیلی و فلسفی در حوزه‌ی اخلاق قرار می‌گیرند. به این نوع تحلیل، پژوهش و مطالعه در حوزه‌ی اخلاق «فرا اخلاق» یا «متاافیکس» هم گفته می‌شود که به آن می‌پردازیم.

موضوع بحث ما در این دوره، بررسی عقلی و فلسفی احکام و جملات اخلاقی می‌باشد. بنابراین روش بحث و تحقیق در این نوع پژوهش نیز روشی عقلی و فلسفی است. می‌خواهیم با روش عقلی و فلسفی جملات اخلاقی، مبادی تصوری و تصدیقی در حوزه‌ی علم اخلاق، و تک تک تصورات و واژه‌هایی که در یک جمله‌ی اخلاقی به‌کار برده می‌شود را تحلیل و تبیین کنیم.

برای نمونه؛ در جمله‌ی عدالت خوب است، درباره‌ی عدالت بحث می‌شود و در فرااخلاق که عدالت چه نوع مفهومی دارد، و از کجا به دست آمده نیز درباره‌ی خوبی بحث می‌شود، که خوب بودن به چه معناست. هنگامی که گفته می‌شود عدالت خوب است، بحث چیستی عدالت و معنای خوب بودن عدالت پیش آمده، به آن پرداخته می‌شود.

سپس درباره‌ی تمام جمله بحث می‌شود؛ به این معنا که این نوع جمله از چه سنخ جملاتی است؟ آیا انشایی است یا اخباری؟ با چه روشی می‌توان این نوع حقیقت را شناخت؟ بنابراین در اخلاق تحلیلی و فلسفی و به تعبیر دیگر در فرا اخلاق نیز مانند اخلاق توصیفی ارزش داوری نمی‌شود؛ زیرا ما جملات اخلاقی را ارزش داوری نمی‌کنیم و نمی‌خواهیم درباره‌ی خوب یا بد بودن داوری کنیم؛ بلکه می‌خواهیم خوبی یا بدی آن را معنا و تبیین کنیم.

می‌خواهیم درباره‌ی خوبی‌ای که عدالت به آن متصف می‌شود بحث کنیم که آیا این جمله صرف نظر از این‌که درست است یا نادرست، بیانگر واقعیت هست یا نه. وقتی گفته می‌شود سقط جنین بد است. بدی به چه معناست؟ صرف نظر از این‌که به‌طور واقعی سقط جنین بد است یا خوب است، و آیا سقط جنین ریشه در واقعیت دارد یا ندارد، بدون در نظر گرفتن این‌که من این موضوع را بپذیرم یا نپذیرم.

بنابراین بحث در فرا اخلاق یا اخلاق تحلیلی و فلسفی نیز مانند اخلاق توصیفی قصد ارزش داوری ندارد، و در این علم قضاوت اخلاقی انجام نمی‌دهیم، و تنها به تحلیل مفاهیم و جملات اخلاقی می‌پردازیم. در اخلاق تحلیلی و اخلاق فلسفی توضیحات بیشتری در حوزه‌ی فرا اخلاق داده خواهد شد.