نابع مقاله:
مجله معرفت، شماره 81، ایمانی، محمد رسول؛

مقدّمه

بحث «انسان شناسی» محور تمام مطالعاتی است که در علوم انسان شناسی انجام می گیرد. به عبارت دیگر، «انسان شناسی» به مثابه محور مشترک و حلقه اتصال میان همه رشته های علوم انسانی عمل می کند. از سویی دیگر، انسان به واسطه وجود چند بعدی و ذومراتب خویش، می تواند با روش های مختلف شناختی، مورد کنکاش و بررسی قرار گیرد. روش تجربی، وجود انسان را از دریچه حس و تجربه و با استمداد از علومی همانند فیزیولوژی، روان شناسی، مردم شناسی و... مورد مطالعه قرار می دهد؛ روش عقلی که با نگاهی کلان به ابعاد وجودی انسان و مبدأ و غایت وی، به کشف جایگاه وی در نظام آفرینش می پردازد و با کمک از فلسفه، لایه های غیرمرئی و ماوراء طبیعه وی را به نمایش می گذارد و در نهایت، نگاه دینی که از دریچه وحی و کلام الهی، به آدمی می نگرد. پژوهش حاضر با رویکردی جامع نگرانه و کل نگر به انسان سعی بر آن دارد تا مجموعه ای هرچند مختصر از مطالعاتی که با روش های مختلف انسان شناسی در این قلمرو به پژوهش پرداخته اند، گردآوری کرده و به ساحت اهل تحقیق تقدیم دارد. به امید اینکه این تلاش مفید و سودمند واقع شود.
انسان شناسی دینی

1. آل علی حسینی شاهرودی، سید جواد، انسان در مراحل ششگانه، پردیسان، پاییز 1379، ص 432، وزیری.

این کتاب مراحل تکوین عوالم وجودی انسان را از دیدگاه قرآن مورد بررسی قرار می دهد و از این رو، روش آن، روش انسان شناسی دینی است. مراحل شش گانه مورد بحث عبارتند از: عالم ذر، صلب پدران، رحم مادران، دنیا، عالم برزخ و قیامت.

2. باهنر، محمدجواد، انسان و خود سازی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی دفتر تدوین ونشر آثارشهید، چ1،1370،178 ص.

کتاب حاضر مشتمل بر مقدّمه ای از «اکبر هاشمی رفسنجانی» و دارای شش فصل می باشد و تنها سه فصل اولیه آن در حوزه کتاب شناسی مورد بحث می گنجد. نویسنده در فصل اول کتاب، با عنوان «خودشناسی؛ اولین گام در خود سازی»، به معرفی انسان از دیدگاه قرآن می پردازد و به جنبه های غیرمادی و معنوی او اشاره می کند. فصل دوم کتاب با عنوان «نفس در قرآن» به ذکر تقسیمات از دیدگاه قرآن اختصاص یافته است. عنوان فصل سوم کتاب «انسان شناسی در اسلام» است و موضوع آزادی و اراده از جمله مباحث این فصل می باشد.

3. بهشتی، احمد، انسان در قرآن، (ج 2)، قم، کانون نشر طریق القدس، 1361، 224 ص، رقعی.

در این کتاب، نویسنده پانزده عنوان فرعی پیرامون انسان در کتاب آسمانی مورد بررسی و تحقیق قرار داده است. از جمله این عناوین فرعی عبارتند از: «انسان و بلاها»، «انسان ضعیف آفریده شده است» و «انسان فطرت خدایی دارد».

4. جعفری تبریزی، محمدتقی، انسان در افق قرآن؛ به ضمیمه سه سخنرانی دیگر، بی جا، قائم، بی تا، 176+ 91 ص، جیبی.

این کتاب حاصل سخن رانی استاد پیرامون «انسان از دیدگاه قرآن» می باشد. مجموع مطالب این سخن رانی در دو بخش گنجانده شده است: بخش اول مربوط به ویژگی های فردی انسان است و در ابتدا، جریان طبیعی جسمانی و روانی او مورد بررسی قرار گرفته است و در قسمت بعد، پس از تقسیم حیات به «حیات طبیعی» و «حیات روانی»، «حیات واقعی» به اصول و قوانین مربوط به هر یک اشاره شده است. در بخش دوم کتاب، ابتدا ثابت می شود که تمام افراد جهان، بخصوص اجتماعات، دارای اصول و قوانین می باشند و در ادامه، به سیزده مورد از این قوانین از دیدگاه قرآن اشاره می شود.

5. جوادی آملی، عبدالله، انسان در اسلام، تهران، مرکز نشر فرهنگی رجاء، 1372، 144 ص، وزیری.

در ابتدای این نوشتار آمده است: این کتاب حاصل دو جلسه تدریس آیة الله جوادی آملی در تابستان 1359 برای دانشجویان بوده و از این رو، شکل منطقی و فلسفی نداشته، در پی کاوش و اقامه برهان و استدلال نمی باشد. مطالب این مجموعه متشکّل از یک مقدّمه و دو فصل می باشد. در مقدّمه کتاب، تعریف «محبت حقیقی، مجازی و دروغین» از دیدگاه فلاسفه و عرفا آمده است؛ در بخش اول، کمال انسانی از دیدگاه اسلام مورد بررسی قرار گرفته و بخش دوم کتاب نیز به ذکر مطالبی پیرامون معرفت انسان و تبیین معاد و نتایج کمال اختصاص یافته است.

6. حسن زاده آملی، حسن، انسان در قرآن، چ 3، الزهرا، 1374، 258 ص، وزیری.

مطالب کتاب موضوع بندی نشده اند و مؤلف به صورت پراکنده موضوعات را مورد بحث قرار داده است. برخی عناوین مطرح شده عبارتند از: قرآن و تحدّی آن، کدام علم حجاب است ؟ و قرآن و عرفان و برهان از یکدیگر جدایی ندارند.

7. حسن زاده آملی، حسن، انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه، قم، قیام، 1372، 179 ص، رقعی.

این کتاب از یک مقدّمه و یک مدخل و یازده باب تشکیل شده است. مؤلف در مقدّمه، نهج البلاغه را از حیث سند مورد بحث قرار داده و در پی آن است که حجیّت آن را به لحاظ معجزه بودنش به اثبات رساند. در مدخل کتاب، به چهارده مورد از اوصاف اولیای الهی و انسان کامل، اعم از نبی، رسول، وصی و ولی، اشاره شده و در طول ابواب چهارده گانه، این اوصاف تشریح و تبیین گشته اند. از جمله صفات مورد بحث عبارتند از: ولی اللهی، خلیفة اللهی، قطب زمان بودن انسان کامل، معدن کلمات خداوند بودن انسان کامل.

8. سجادی، سید ضیاءالدین، انسان در قرآن، تهران، بنیاد قرآن، 1360، 195 ص، وزیری.

مطالب کتاب در پنج بخش گنجانده شده اند. در بخش اول، نویسنده به بحث لغوی درباره واژه «انسان» می پردازد. بخش دوم به ذکر آیات مربوط به انسان در قرآن اختصاص یافته است. بخش سوم، که عمده مطالب کتاب را در بردارد، به تفسیر آیات مربوط به انسان می پردازد و در بخش چهارم، دیدگاه دیگری غیر از قرآن کریم آورده شده است.

9. ص (صفائی)، علی، مسئولیت و سازندگی، هجرت، 1398 ه.ق، 222 ص، رقعی.

مؤلف در این کتاب، به موضوع تربیتی می پردازد و دیدگاه اسلام در این زمینه را بیان نموده، راهکاری مؤثر در جهت بالابردن تأثیر تربیتی در انسان ها ارائه می دهد. این کتاب متشکل از پیش گفتار با عنوان «حرف هایی برای گفتن» و هشت فصل می باشد. مؤلف زیرساخت تمامی ساخت ها و ساختمان ها را تفکر می داند و آن را بستر شناخت و شناخت را عامل مسئولیت تلقّی می کند و مسئولیت را زمینه ساز سازندگی و بالندگی.

10. مصباح یزدی، محمدتقی، معارف قرآن 3 (انسان شناسی)، چ 2، قم، در راه حق، 1368، ص 321511 ص، وزیری.

این مجموعه بخشی از سلسله درس های «معارف قرآن» است که استاد مصباح یزدی در مؤسسه در راه حق ایراد کرده اند و پس از آن به صورت کتاب منتشر شده است. در این کتاب ابتدا به وجوه اهمیت انسان شناسی اشاره شده و سپس با طرح سؤالاتی درباره انسان، سعی شده است با کمک آیات قرآنی، به آن ها پاسخ داده شود. از جمله موضوعات مورد بحث در کتاب عبارت است از: آفرینش انسان در قرآن، روح انسان، خلافت الهی، کرامت انسان، اختیار و جبر، شناخت انواع قدرت در وجود انسان، گرایش ها و امیال، معیار انتخاب، و معاد.

11. مهاجرانی، اسماعیل، روان شناسی انسان از دیدگاه اسلام، قم، مرکز تربیت مربی کودک و نوجوان (دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، آموزش)، 130 ص، رحلی.

نویسنده در مقدّمه کتاب، به تاریخچه انسان شناسی غرب اشاره می کند و سپس پرسش هایی را در مورد انسان مطرح کرده، به بررسی دیدگاه قرآن نسبت به انسان می پردازد. از جمله مباحث مورد بحث در کتاب عبارتند از: «نفس و جسم»، «نقد مادی گری»، «طبیعت و سرشت آدمی»، «روح انسان»، «خطاهای تفکر و تأمّل»، «سیمای انسان کامل».

12. نصری، عبداللّه، مبانی انسان شناسی در قرآن، تهران، بنیاد انتقال به تعلیم و تربیت اسلامی، 1361، 330 ص، وزیری، کتابنامه.

این کتاب با ذکر آراء و نظریه هایی در زمینه انسان شناسی آغاز می شود و در ادامه، مؤلف با طرح سؤالی به بیان اهمیت و ضرورت شناخت انسان می پردازد و آن گاه با معرفی نگرش قرآن به انسان می نویسد: «مشخصه اصلی انسان شناسی در قرآن، نگرش جامع و کلی به انسان و پرهیز از نگرش تک بعدی و پاره پاره کردن انسان است.» نقد نظریه انسان شناسی ماتریالیسم و داروینیسم، نقد اومانیسم و انسان محوری، طرح و نقد نظریه اریک فروم، ضرورت شناخت و آفات شناخت، هر یک موضوعاتی هستند که فصلی از کتاب را به خود اختصاص داده اند. در انتهای کتاب، نویسنده هریک از انواع و روش های انسان شناسی را نام برده و آن ها را مورد بررسی قرار می دهد.

13. واعظی، احمد، انسان از دیدگاه اسلام، تهران، سمت 1377، 171 ص.

این کتاب در پنج فصل تدوین شده است. نویسنده سعی کرده تا روش خود را در این کتاب، روش انسان شناسی دینی قرار دهد و در این زمینه تکیه اصلی بر متون دینی می باشد، هرچند در مواردی از دستاوردهای فیلسوفان و عرفا نیز استفاده شده است. کتاب در عین این که جنبه توصیفی دارد و دیدگاه متون اسلامی را بیان می کند، ولی از نقد آراء و نظرات مخالف نیز خالی نیست.
انسان شناسی عرفانی

1. حسن زاده آملی، حسن، انسان در عرف عرفان، چ 2، تهران، سروش، 1377، 139 ص، کتاب نامه، رقعی.

این کتاب نگاهی است از دریچه حکمت متعالیه به ابعاد قدسی وجود انسان. مؤلّف کوشیده است تا با ذکر وقایع عرفانی و مکاشفات سبحانی، که عمدتا تجربیات خود ایشان است، قابلیت های شگفت انگیزی از استعدادهای قدسی بشر را معرفی نماید و آن گاه با تمسّک به قواعد و براهینی از حکمت، آن ها را مبرهن و متقن سازد. این کتاب دارای سه فصل است: فصل اول به تعریف انسان از دید عرفا اختصاص دارد. فصل دوم مشتمل بر توضیح مختصری درباره عرفان می باشد. فصل سوم، که عمده مباحث کتاب را به خود اختصاص می دهد، حاوی ذکر برخی وقایع عرفانی و اصول و براهین متناسب با آن ها از حکمت متعالیه می باشد.

2. حسن زاده آملی، حسن، دروس معرفت نفس، چ 3، تهران، شرکت انتشارات علمی فرهنگی، 1372، 553 ص، وزیری.

این مجموعه از سه دفتر تشکیل شده و هر دفتر شامل پنجاه درس است. کتاب حاضر به شناخت نفس از دیدگاه فلسفه و عرفان می پردازد. نویسنده در هر درس، با اشاره به ویژگی های نفس انسانی، شواهد و مثال هایی در این زمینه می آورد و اصولی را به عنوان قواعد کلی نفس به اثبات می رساند. از این رو، در هر درس یا در ضمن چند درس، به برخی از این اصول به عنوان نتیجه بحث اشاره می کند.
انسان شناسی فلسفی

1. جعفری تبریزی، محمدتقی، شرح نهج البلاغه، ج 12، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چ 14، 1373، 338+55 ص، وزیری.

بر اساس نظر مؤلّف، باید «بین حیات انسان آنچه هست» و «حیات انسان آنچه باید باشد» ملازمه ای برقرار شود تا انسان شناسی دقیق، ممکن و دارای فایده شود. از این رو، در ذیل خطبه هشتاد و سوم نهج البلاغه، فرصت را مناسب دیده به این بحث پرداخته است. البته این بخش از نهج البلاغه به صورت کتاب مستقلی با نام شناخت انسان در تصعید حیات تکاملی به رشته تحریر در آمده است. مطالب این مجموعه در یک مقدّمه و دو بخش گنجانده شده اند. در بخش اول «انسان آنچه هست» مورد بررسی قرار گرفته است و مسئله امکان شناخت انسان، میزان معرفی طبیعت بشر در قرآن و استعدادهای ذاتی او از نظر اسلام، در ضمن سه فصل بیان شده است. بخش دوم کتاب به مسئله «بایدها» در مورد انسان اختصاص یافته و با استفاده از آیات و روایات، اصولی کلی آورده شده است که شناخت و به کار بستن آن ها انسان را به حیات معقول و تکامل صعودی می رساند. این عوامل و اصول در 23 مورد بیان شده اند.

2. حائری یزدی، محی الدین، انسان شناسی، قم، شفق، 1372، 256 ص، وزیری.

مطالب این کتاب در هشت بخش گردآوری شده، و آقای سیدابوطالب فنایی مقدّمه ای بر آن افزوده است. دین پژوهان علوم اجتماعی سه نوع دیدگاه از طبیعت انسان ارائه داده اند که عبارتند از: دیدگاه روسو (طهارت انسان) دیدگاه هابز (شرارت طبیعت انسان) دیدگاه لاک (تأثیرپذیری سرشت آدمی از جامعه). آنچه در این کتاب ارائه شده است، دیدگاهی نو و متمایز از سه دیدگاه گذشته است و اساس آن را دو مرحله ای بودن پدیده «تکامل» در وجود انسان و رویارویی دو پدیده «فطرت» و «طبیعت» در نهاد آدمی تشکیل می دهد. دو دیدگاه «انسان دو مرحله ای» و «انسان طبیعت گرا و فطرت گرا»، که زیربنای جهان بینی ارائه شده در کتاب است، بر این پیش فرض ایدئولوژیکی استوار می باشد که انسان می تواند از راه تمایز بین اندیشه های روشن و مشخص الهی و بین اندیشه های ناشی از پندارهای آلوده، راه راست را با میانجی گری عقل به دست آورد.

3. رجبی، محمود، انسان شناسی، ویرایش حسین دهنوی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1379، 208 ص، وزیری.

مطالب کتاب در یک مقدّمه و ده فصل گنجانده شده اند. اهمّ موضوعات مورد بحث عبارتند از: تعریف، اهمیت و ضرورت انسان شناسی، نقد اومانیسم، خلقت انسان، سرشت و فطرت و تبدیل ناپذیری او، جایگاه انسان در نظام آفرینش، بحث آزادی و اختیار، کمال لایق و نهایی نوع انسانی، و رابطه دنیا و آخرت.

4. فعالی، محمدتقی، ادراک حسی از دیدگاه ابن سینا، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1376، 235 ص کتاب نامه، وزیری.

این کتاب تحقیقی است در باب ادراک حسی در وجود انسان و تأثیر این ادراک در سایر ادراکات بشری در آثار شیخ الرئیس بوعلی سینا. این کتاب مشتمل بر یک پیش گفتار و پنج فصل می باشد. مؤلف در پیش گفتار کتاب، به جایگاه و اهمیت و ضرورت شناخت جهات گوناگون نفس اشاره می کند و در فصل اول، به مسئله نفس و مبادی تصوری و تصدیقی آن پرداخته است. موضوع فصل دوم کتاب «قوای نفس» بوده و مشتمل بر مباحثی است همچون: ارتباط قوا با نفس و بالعکس، ارتباط قوا با یکدیگر و ارتباط قوا و بدن. موضوع فصل سوم کتاب «ادراک مطلق» است، صرف نظر از حسی یا غیر حسی بودن آن. از جمله مباحث این فصل، مسئله «وجود ذهنی» است. مؤلف در فصل چهارم کتاب، مسئله «احساس» را در وجود انسان مورد بررسی قرار داده و در فصل پنجم به تشریح هر یک از حواس پنج گانه پرداخته است.

5. کارل، آلکسیس، انسان موجود ناشناخته، ترجمه حمید عنایت، چ 2، تهران، شهریار، بی تا، 227 ص، رقعی.

نویسنده در این کتاب، برای «روح» به عنوان بعد غیرمادی وجود انسان، اهمیت ویژه ای قایل شده و معتقد است که دو ساحتی دانستن انسان مقدّمه ای برای شناخت واقعی انسان است. از این رو، بخش قابل توجه ای از مطالب کتاب موبوط به تأثیرات و تأثرات روح از عوامل خارجی می باشد. عناوین کتاب عبارتند از: روح انسان، روابط روح و جسم، رمز موفقیت انسان، غرایز انسانی، انسان کیست؟، باید نوع فکر عوض شود (درباره منحط دانستن فلسفه های مادی و تفکر ماتریالیستی)، تأثیرات خارجی وجود انسان، سلامت انسان، زمان و مکان، استعداد انسان، تمدن جدید استعدادهای او را فلج می کند.

6. لاندمان، انسان شناسی فلسفی، ترجمه صدر نبوی، مشهد، طوس، 1350، 204 ص، وزیری.

مباحث این کتاب در 28 فصل تنظیم شده اند. در بخش اول و دوم، به موضوع انسان شناسی و اهمیت آن اشاره شده و بخش های سوم تا ششم به مسئله انسان شناسی در ادوار گوناگون تاریخ اختصاص یافته اند. انسان شناسی در مکتب های مادی و الهی، مباحث بخش های هفتم تا سیزدهم کتاب را تشکیل می دهند. بخش های دیگر کتاب نیز به موضوعات متنوّعی از جمله مسئله حیات و زندگی ابدی انسان و دیدگاه های گوناگون فلسفی درباره انسان اشاره دارند.

7. مطهری، مرتضی، انسان در قرآن، تهران، صدرا، بی تا، 104 ص، رقعی.

کتاب حاضر مشتمل بر شش فصل بوده و عناوین آن عبارتند از: انسان در جهان بینی اسلامی، موجود چند بعدی (بررسی بعد ادراک و آگاهی)، جاذبه های معنوی انسان (علم، خیرخواهی اخلاقی، جمال و زیبایی، تقدیس و پرستش، توانایی های گوناگون انسان، خودشناسی، پرورش استعدادها، پرورش جسم، پرورش روح)، نقش مؤثر انسان در آینده خویش، شرایط تکلیف و آگاهی انسان.

8. مطهّری، مرتضی، انسان کامل، چ 17، تهران، صدرا، 1376، 372 ص، رقعی.

کتاب حاضر حاصل سخن رانی های استاد مطهری تحت عنوان انسان کامل، در ماه مبارک رمضان 1353 می باشد. مطالب این کتاب در 13 جلسه سخن رانی گردآوری شده اند. در جلسه اول، تعریف «انسان کامل از دیدگاه قرآن» آمده است و در جلسه دوم بر لزوم هماهنگی در رشد ارزش های انسانی تأکید شده است. «وجود درد خداجویی در انسان» موضوع فصل های سوم و چهارم می باشد. فصل پنجم تا سیزدهم به شرح مکاتب مختلف و بیان نظرات هر یک درباره انسان اختصاص داده شده است.

9. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، (ج3)، چ 6، تهران، صدرا، 1375، 147 ص، وزیری.

موضوع بحث این کتاب فطری بودن دین در نهاد بشر است، اما از آنجا که در ابتدا مطالبی پیرامون خصوصیات فطرت و سرشت آدمی آورده شده است، در حوزه کتاب شناسی وارد می شود. این مجموعه از یازده بخش تشکیل یافته است و شش بخش اولیه آن به فطرت و ویژگی های فطری اختصاص یافته است.

10. مطهّری، مرتضی، مقدّمه ای بر جهان بینی اسلامی، ج 2، (انسان و ایمان)، چ 18، تهران، صدرا، 1379، 74 ص، رقعی.

این کتاب مجموعه ای است مشتمل بر شش جلد. مجموعه حاضر آخرین اثر نگارشی مؤلّف می باشد. مؤلّف در کتاب انسان وایمان، که اولین قسمت این مجموعه است، ابتدا با مقایسه انسان و حیوان و نوع و میزان آگاهی ها و گرایش ها، نوعی گرایش خاص را در انسان، که همان گرایش به امور مقدّس است، به اثبات رسانده و ایمان را به عنوان پاسخ گوی این گرایش درونی معرفی می کند. در پایان نیز به تبیین اسلام و مجموعه تعالیم اسلامی پرداخته و منابع تفکر از دیدگاه اسلام را معرفی می دارد.
انسان شناسی تجربی

1. آن مک کورد، انسان اولیه، ترجمه محمدرضا توکلی صابری، تهران، مازیار، بی تا، 133 ص + تصویر و نقشه، رقعی.

این کتاب از هشت بخش تشکیل شده و در پی آن است تا با استمداد از کاوش باستان شناسان، حیات انسان های قرن های پیشین را مورد تحقیق و بررسی قرار دهد. در این کتاب، در مورد تکامل انسان از دوران یخبندان و ما قبل آن و از ساده ترین اشکال آن تا زمان کشاورزان نوسنگی سخن به میان آمده و تصویری جالب از نحوه زندگی انسان های اولیه ارائه گردیده است. نویسنده در بخش دوم کتاب، نیاکان انسان را حیواناتی به نام «هومینیدهای اولیه» معرفی می کند که در بیست میلیون سال قبل می زیسته اند.

2. امین زاده، محمدرضا، انسان شناسی، قم، در راه حق، 1380، 199 ص، رقعی.

مطالب این کتاب در ده بخش گنجانده شده اند: 1. انسان و هستی گرایی؛ 2. انسان و ادراکات؛ 3. انسان و زیبایی؛ 4. انسان و لذت. در این بخش، نویسنده پس از اشاره به مفهوم «لذت»، مراتب و اقسام آن را در دو مرحله انسانی و حیوانی بررسی نموده، لذت از تعقّل در خود، لذت از کسب آگاهی و دانش، لذّت از خدمت به دیگران، و لذت از پرستش و یاد خداوند را از جمله لذات انسانی دانسته است. 5. در این بخش، «محبت» تعریف و به «فطرت حب» اشاره شده است. 6. انسان و عشق؛ 7. انسان شناسی (1) تحقیق در مورد آزادی در انسان؛ 8. انسان شناسی (2) تحقیق در مورد جنبه های عبودیتی انسان؛ 9. انسان شناسی (3) حول سنّت الهی ازدواج؛ 10. سعادت انسان.

3. ایزوتسو توشیکیو، خدا و انسان در قرآن، ترجمه احمد آرام، چ 2، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1368، 322 ص.

آنچه در زبان های غربی به نام «مینماتیک» خوانده می شود و معادل آن در فارسی به عنوان «معناشناسی» رایج گشته است، از لحاظ تدوین علمی و قرار گرفتن در رشته خاصی از علوم، پدیده تازه ای محسوب می شود. هرچند نمونه هایی از موضوعات این علم، در گذشته منطق شرق و غرب سابقه داشته است؛ مانند بحث دلالت الفاظ در اصول فقه، اما آنچه نویسنده در این کتاب آورده، معناشناسی الفاظ مهم قرآنی و تحوّل دسته ای از این الفاظ در انتقال از دوره جاهلیت به اسلام است. مطالب کتاب در نه فصل گردآوری شده اند. بررسی اصطلاحات کلیدی در تاریخ، تحقیق درباره لفظ جلاله «الله»، شرح دو نوع رابطه تبلیغی و ارتباطی بین خدا و انسان و مقایسه دوران جاهلیت و اسلام، از جمله موضوعات مورد بحث در این کتاب می باشند.

4. سحابی، یدالله، خلقت انسان، چ 3، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1351، 214 ص، وزیری.

این کتاب متشکل از دو بخش است و حاوی مطالبی درباره اثبات نظریه تکامل تدریجی موجودات زنده از جمله انسان می باشد. در بخش اول، نویسنده در پی اثبات نظریه «تکامل»، ابتدا در یک فصل با استفاده از شواهدی از تشریح تطبیقی، بر این نکته تأکید می ورزد که دستگاه های ادراکی موجودات عالی، تکامل یافته همان دستگاهی است که در موجودات ساده بوده است و در فصل دوم کتاب، به جنین شناسی تطبیقی و مقایسه انواع جنین در گونه های جانوران می پردازد تا شاهد دیگری بر تکامل تدریجی موجودات ارائه دهد. در بخش دوم کتاب، نویسنده ابتدا کلمات انسان، بشر، ناس، انس و آدم را در قرآن مورد بررسی قرار داده و پس از آن در ضمن سه فصل، به بحث درباره خلقت انسان در قرآن کریم می پردازد.

5. شرفی، محمدرضا، مراحل رشد و تکامل انسان، به ضمیمه مقدمه ای بر دیدگاه اسلام در مورد رشد، چ 6، ویرایش دوم، تهران سازمان چاپ وانتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1379، 248 ص + تصویر، جدول، کتاب شناسی و نمودار، رقعی.

این کتاب از چهار فصل تشکیل می شود و به بحث درباره مسئله رشد و مراحل تحوّل انسان می پردازد. روش این کتاب در انسان شناسی، روش تجربی و روان شناسانه است. در فصل اول، ابتدا مبانی رشد مانند تعریف رشد و هدف روان شناسی آن تبیین می شود و آن گاه به نظریه های موجود در این زمینه اشاره می گردد. فصل دوم کتاب به ذکر عوامل مؤثر در رشد و نحوه تأثیر آن ها در رشد کودک اختصاص یافته است. در فصل سوم، نویسنده مراحل رشد را برمی شمرد و در فصل چهارم، نظر و دیدگاه اسلام در مورد مجموعه مسائل رشد مورد بررسی قرار می دهد.

6. فرامرز قراملکی، احد، موضع علم و دین در خلقت انسان، تهران، مؤسسه فرهنگی آرایه، 1373، 172 ص، رقعی.

این کتاب مجموعه سخن رانی های مؤلّف در پژوهشکده علوم انسانی دانشگاه امام حسین در سال 73 می باشد. مجموع مطالب در هشت فصل گنجانده شده است. فصل اول کتاب به تعریف «علم کلام» و مفهوم «تجرّد» در کلام جدید و همچنین تاریخچه تعارض علم و دین و روش های حل تعارض اختصاص یافته است. هفت فصل بعدی نیز عهده دار طرح مسئله تعارض نظریه «تکامل» با دین اسلام و روش های حل آن می باشد.

7. فرید، محمدصادق، مبانی انسان شناسی، (ج1)، تهران، منصوری، 1372، 367 ص، رقعی.

این مجموعه از یک مقدّمه و پنج بخش تشکیل یافته است. نگارنده، این کتاب را برای دانشجویان کارشناسی و کارشناسی ارشد با گرایش «جامعه شناسی و مردم شناسی» نگاشته و تکیه اصلی آن بر مفاهیم و اصول بنیادی علم انسان شناسی است. وی بحث از مردم شناسی خانواده ای، دینی، اقتصادی، سیاسی، هنری و حقوقی را به جلد دوم موکول کرده است. بخش اول کتاب حاوی تعریف و تقسیمات و اهداف «انسان شناسی» است. بخش دوم به ذکر تاریخچه انسان شناسی اختصاص دارد. بخش سوم شامل اصول و روش های مردم شناسی و قلمرو آن می باشد. در بخش چهارم به موضوع انسان شناسی جسمانی پرداخته شده و زیست تکاملی انسان و چگونگی پیدایش موجودات زنده مورد بررسی قرار گرفته است و بخش پنجم به انسان شناسی فرهنگی و بررسی شاخصه های فرهنگی در ادوار گوناگون حیات بشر اختصاص یافته است.

8. کرمیاتسکی م.ا، پیرامون پیدایش انسان، ترجمه حسین محمدزاده صدیق، تهران، سیمرغ، بی تا، 104 ص، رقعی.

موضوع این کتاب تحقیقی است درباره نحوه پیدایش اولیه موجودات زنده. مؤلف در پی آن است که فرضیه «تکامل تدریجی موجودات زنده» را به اثبات برساند. مطالب این کتاب در 25 بخش گردآوری شده اند. در مواضع گوناگونی از کتاب، نویسنده برای اتقان مطلب، از تصاویر و عکس های موجودات زنده اولیه استفاده و سعی کرده است تا نسل انسان های کنونی را از میمون های آدم نما معرفی کند. از این رو، بخش سوم کتاب خود را به جهان میمون ها اختصاص داده و در بخش های بعد، به ویژگی های میمون های آدم نما و تبدیل آن ها به انسان پرداخته است. در بخش 13، 14، 15، فرضیه «تکامل انسان» را بررسی می کند و با ارائه تصاویری از انسان های دم دار و رشد مراحل جنین، شواهدی برای اثبات نظریه «تکامل انسان» ارائه می دهد.

9. کلود، درآمدی بر انسان شناسی، ترجمه ناصر فکوهی، تهران،نشر نی، 1379، 312 ص.

مطالب کتاب در هفت فصل گردآوری شده است. مؤلف در ابتدا، به صورت گذرا، پیشینه ای از جریان های نظری انسان شناسی بیان نموده و در ادامه، چهار عامل اساسی همه نظام های اجتماعی یعنی خویشاوندی، اقتصاد، سیاست و دین را مورد بررسی قرار داده است. در فصل آخر، موقعیت کنونی انسان شناسی و مهم ترین گرایش های پژوهشی معاصر در کشورهای جهان و از جمله موضوعات جدید انسان شناسی در فرانسه، که در روند پویایی جوامع معاصر تأثیر شگرفی داشته اند مورد بحث قرار گرفته اند.

10. م. ابلین. ای سگال، انسان در گذرگاه تاریخ، ترجمه م. زمانی، تهران، کانون پرورشی فکری کودکان و نوجوانان، 1351، 288 ص، وزیری.

این کتاب از هشت قسمت تشکیل شده است و نگاهی دارد به سیر تاریخی پیدایش شخصیت های علمی که در عصر خود منشأ اثر بوده و از خود، در جهان علم و دانش نامی بر جای گذاشته اند. بررسی اقوام مصر و یونان به عنوان جایگاه های اولیه پیدایش علوم و تغییر و تحوّلاتی که در صحنه اجتماعی این دو قوم رخ داده، همچنین ذکر سرگذشت چهره های برجسته علمی در طول تاریخ، بخش هایی از کتاب را به خود اختصاص داده است.

11. نستورخ، میخائیل، مبدأ نژادهای انسان، ترجمه فرامرز نعیم و هوشنگ مشکین پور، چ 3، تهران، نشر اندیشه، 1358، 199 ص + طرح، جدول و تصویر، رقعی.

کتاب حاضر از یک مقدمه، چهار فصل و 22 گفتار تشکیل یافته است. نویسنده در این کتاب تلاش می کند تا مفهوم صحیح «نژادپرستی انسان» را از دیدگاه دانش انسان شناسی معرفی کند و آن را نفی نماید. همچنین کتاب حاوی مطالبی در خصوص شناسایی اجداد انسان امروزی و مبدأ پیدایش و تکامل انسان از میمون می باشد.
انسان شناسی عمومی

1. ادگارد مورن، سرمشق گمشده طبیعت بشر، ترجمه علی اسدی، تهران، سروش، 1370، ص 243.

این کتاب سیر تکوین نوع بشر را از آغاز تا به امروز مورد بحث قرار داده است. مؤلّف با استمداد از علوم متعددی، همچون تاریخ، زیست شناسی، مردم شناسی، فلسفه و سیبرنتیک، کوشیده است تا در پرتو دانش های جدید، رابطه اندام وار میان فرهنگ و طبیعت را در تکوین نوع بشر بیان نماید. این کتاب مشتمل بر شش فصل می باشد. پیدایش انسان و جامعه، سیر تکامل هوش آدمی و لزوم انقلاب معرفت شناختی نسبت به آدمی از جمله موضوعاتی هستند که این کتاب به آن ها پرداخته است. فصل ششم کتاب با عنوان «انسان شبه جزیره ای»، این مطلب را بیان می دارد که انسان همچون جزیره ای جدای از طبیعت نیست، بلکه همچون شبه جزیره ای است که تنها یک طرفش به طبیعت وصل است.

2. ادیبی، حسین، زمینه انسان شناسی، تهران، انتشارات لوح، 1978 م. 406 ص، رقعی.

مطالب کتاب در نُه فصل گنجانده شده اند و عناوین آن عبارتند از: تاریخچه و شعب انسان شناسی، منشأ حیات و تکامل انسان، فرهنگ خصوصیات تحوّل و تکامل آن، پویش فرهنگ پذیری جامعه و فرهنگ، زبان و فرهنگ، مکاتب انسان شناسی، نظام های خویشاوندی و خانواده، و دین.

3. استیونسن، لسلی، هفت نظریه درباره طبیعت انسان، ترجمه بهرام محسن پور، تهران، چاپ خانه علّامه طباطبائی، 1368، 227 ص، وزیری.

این کتاب حاوی هفت نظریه، اعم از مادی و الهی، در مورد انسان و جایگاه او در جهان آفرینش است. از آن جا که در بیان نظرات، وحدت دیدگاه لحاظ نشده است، از این رو، همان گونه که مؤلف اشاره می کند، این کتاب در طبقه بندی خاصی از علوم قرار نمی گیرد. نویسنده پس از طرح هر یک از نظرات هفت گانه، به نقد آن ها می پردازد، و در جایی که نظریه ای منسوب به یکی از فلاسفه باشد، با بیان شرح حال و ارائه زندگی نامه صاحبان هر دیدگاه به این نکته توجه می دهد که شرایط خانوادگی و نوع تربیت آن ها در شکل گیری عقاید و نظرشان مؤثر بوده است. هفت نظریه مورد بحث در این کتاب عبارتند از: افلاطون و نظریه «فرمانروایی عقل»، مسیحیت و نظریه «نجات توسط خداوند»، مارکس و «انقلاب کمونیستی»، فروید و «روان کاوی»، سارتر و «اگزیستانسیالیسم الحادی»، اسکینر و «شرطی شدن رفتار»، لورنز و «پرخاشگری ذاتی».

4. بهاری، شهریار، انسان شناسی «خودشناسی»، چاپ پویا، 1361، 227 ص، رقعی.

کتاب مذکور شامل پیش گفتار و 25 فصل می باشد. نویسنده در این مجموعه، جوانب گوناگون وجودی انسان، اعم از ویژگی های زیستی و روحی روانی را مورد بحث قرار داده و پس از اینکه در فصول اولیه کتاب مطالبی درباره اهمیت انسان شناسی و تاریخچه آن بیان می کند، در ادامه، در چند فصل به شناسایی بعد جسمانی انسان و مراحل تکوین او و مسئله وراثت می پردازد و از فصل پانزده به بعد شناسایی بعد غیرمادی و معنوی انسان را موضوع بحث قرار داده است. از جمله موضوعات ارائه شده در این فصول عبارتند از: فطرت، شخصیت و وجدان، نفس و روح، و عالم صغیر و عالم کبیر.

5. عسگری خانقاه، اصغر و شریف کمالی، محمد، انسان شناسی عمومی، تهران، سمت، 1378، 574 ص، وزیری.

این کتاب مجموعه جامعی درباره انسان شناسی بوده، جنبه های زیستی و فرهنگی انسان را از گذشته های دور مورد بررسی قرار می دهد. این اثر با کمک انتشارات سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها (سمت) و با تکیه بر منابع غربی و غیر بومی نوشته شده است. مطالب کتاب در ضمن 23 فصل آمده اند. پنج فصل اولیه کتاب به بررسی تکامل زیستی انسان اختصاص یافته و با طرح موضوع فسیل شناسی، گذشته انسان ها مورد بحث قرار گرفته و در فصل های بعد، به تکامل زندگی اجتماعی انسان و شاخصه های فرهنگی انسان های پیشین پرداخته شده است.

6. قطب، محمد، انسان بین مادیگری و اسلام، ترجمه سید خلیل خلیلیان، چ 2، تهران، انتشارات اسلامی 1353، 324 ص، رقعی.

مطالب کتاب در نُه عنوان ارائه شده و در آخر کتاب، توضیحاتی از مترجم درباره برخی از واژگان آمده است. نویسنده در این کتاب، نظریه های مکاتب مادی در مورد انسان را با منطق اسلام مقایسه کرده است. عناوین کلی کتاب عبارتند از: بررسی ظهور مسیحیت، نقد افکار فروید، آزمایش قرآن (تجربیان)، کمونیست ها و دلایل گرایش آن ها به فروید، بررسی انسان از دیدگاه اسلام، فرد و اجتماع، جرم و مجازات، معمّای جنس و ارزش های بزرگتر.

7. گاربارمینو، مروین، نظریه های مردم شناسی، ترجمه عباس محمدی اصل، تهران، آوای نو، 1377، 144 ص، وزیری.

کتاب حاضر با موضوع «انسان شناسی»، بیشترین توجه خود را به انسان شناسی پس از عصر اکتشاف مبذول داشته و به انسان شناسی قرن نوزدهم و بیستم پرداخته است. کتاب حاضر مشتمل بر پنج فصل می باشد و یک فصل مجزّا نیز به انسان شناسی عصر حاضر اختصاص یافته است. در آخرین فصل کتاب، گذشته انسان شناسی و آینده آن مورد بررسی قرار گرفته است.

8. مولمن، سیمون و هلن، واتسون، درآمدی بر انسان شناسی، ترجمه محسن ثلاثی، تهران، سیمرغ، 1372، 158 ص، وزیری.

مطالب این کتاب در شش فصل و یک مقدّمه گنجانده شده است. مؤلف محتوای کتاب را بررسی انسان و شناخت او از حیث فرهنگی بر شمرده است. فصل اول کتاب به تعریف «انسان شناسی» و شاخه های آن اختصاص دارد. در فصل دوم کتاب، تاریخچه مختصری از پیدایش شاخه «انسان شناسی» و عوامل آن آورده شده است. در فصل سوم، به روش های «انسان شناسی» اشاره شده است. فصل چهارم کتاب حاوی مطالبی درباره ویژگی های اجتماعی انسان و مسائلی از قبیل خویشاوندی، قوم، تبار، زناشویی و خانواده می باشد. فصل پنجم به انسان شناسی اقتصادی و نیز به انسان شناسی دینی پرداخته است.
··· پی نوشت

* این کار به صورت گروهی، توسط دانش پژوهان سال اول مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی قدس سره (ورودی 1380) انجام گرفته و توسط آقای محمدرسول ایمانی تلخیص و بازنویسی شده است.