با کمی تأمل در کتب برخی از اخلاق نگاران در دوران اخیر به دست می آید که بسیاری از آن ها، بدون پژوهش نوشته شده است؛ در صورتی که ضرورت پژوهش در حوزه اخلاق از مهم ترین مسائل پژوهشی است؛ اما آن چه پیشینیان نگاشتند، گرچه اسلوب و روش واحدی در میان کتب تدوین شده یافت نمی شود، ولی دقت های آن در هر دورانی قابل بهره برداری است. در این قسمت مناسب است اجمالی از آن چه در پیش انجام پذیرفته است،آورده شود.

بی شک بعد از قرآن کریم، جامع ترین کتابی که در حوزه اخلاق در اختیار ما است، «صحیفه سجادیه» امام زین العابدین(ع) می باشد. آن چه در این کتاب آمده، مجموعه مباحث، اصول و مبانی اخلاق را در برداشته آن چه بشر در حوزه اخلاق بدان نیازمند است، در آن جا آورده شده است. در «الفهرست» ابن ندیم، جابرحیان شاگرد امام صادق(ع) پیشتاز در اخلاق نگاری در اسلام معرفی شده است. پس از سده نخست هجری، باب اخلاق نگاری گشوده تر شد.

برخی از کتاب های اخلاقی فارسی که عربی شده اند، عبارت است از: کتاب «زادانفروخ» در تربیت فرزندش، پندنامه کسرا انوشیروان به فرزندش با نام عربی «عش البلاغه» و به روایتی «عین البلاغه» پندنامه اردشیر بابکان به فرزندش شاهپور، ابن ندیم از مترجم یا مترجمان این سه اثر یاد نمی کند، اما می آورد که عبدالله بن مقفع (متوفی حدود 145 هـ .) سه کتاب «کلیله ودمنه»، «الادب الصغیر» (الآداب الصغیر)، «الادب الکبیر» (الآداب الکبیر) رابه عربی برگرداند.

از کتب اخلاقی یونانی که به عربی ترجمه شده است، می توان کتاب های ذیل را نام برد: اخلاق بروسن (bruson  ) اخلاق نیکو ماخس (nicomachus  ) و فضائل النفس ارسطو، اخلاق جالینوس، برگردان جیش بن حسن اعسم شاگرد اسحاق بن حنین، اخلاق ارسطو ترجمه اسحاق بن حنین، وصایای افلاطون با نام «آداب الصبیان» ترجمه ابوعمر و یوحنابن یوسف کاتب وترجمه ای دیگر از آن با نام «وصیة افلاطون فی تأدیب الاحداث» ترجمه اسحاق بن حنین.

لازم به یادآوری است که از نیمه دوم سده دون هجری، اخلاق نگاری سرعت گرفت و با عناوین و زمینه های گوناگون کتاب نگاشته شد که به نمونه هایی از آن اشاره می شود:

1) آن چه به اخلاق حضرت پیامبر(ص) پرداخته است، بدین شرح است: «اخلاق النبی» و «آدابه» ابوحیان اصفهانی معروف به ابی شیخ (متوفی، 429 هـ .)، «مصابیح القلوب» عبد القلوب عبدالرحمن سلمی (متوفی، 412 هـ .)

2) کتاب هایی که از کتاب و سنت گرفته شده است مانند: «القناعة و التعفف»، «الشکر و العلم» ابن ابی الدنیا (متوفی 243 هـ .)، «مکارم الاخلاق» طهرانی (متوفی 260 هـ .) «اطواق الذهب» جارالله زمخشری (467 ــ 538 هـ .)، «الکبائر» شمس الدین ذهبی (673 ـ 748 هـ.)، «عیون الاخیار» ابن قتیبه دینوری (313 ــ 276 هـ .)، «الادب الحمیده و الاخلاق النفیسه» محمد بن جریر طبری (متوفی 310 هـ .)، «ادب الدنیا و الدین»، ماوردی (364 ـ 450 هـ .)، «الزهد» محمد بن حنبل، «ارشاد القلوب» دیلمی (متوفی 448 هـ .)، «الذریعه الی مکارم الشریعه» راغب اصفهانی (متوفی 526 هـ .)، «مواعظ» و نیز «مصادقة الاخوان» شیخ صدوق (متوفی 381 هـ .).

3) اخلاق و تعلیم و تربیت مانند: تألیفات فرزند امام محمد غزالی (450 ــ 505)، «رسالة فی الحث علی طلب العلم» ابن جوزی (متوفی 597 هـ .)، «آداب المتعلمین» خواجه نصیرالدین طوسی (597 ــ 672 هـ .)، «احوال المعلمین و المتعلمین» ابوالحسن علی بن محمد مالک (متوفی 403 هـ .)، «تأدیب الصبیان» ابن مسکویه رازی (325 ــ 421 هـ .)، «ریاضة الصبیان» شمس الدین انبابی، «تذکرة السامع و المتکلم فی ادب العالم و المتعلم» ابن جماعه کتائی (639 ــ 733 هـ .)، «طریق تربیة الاولاد» ملا جلال دوانی (830 ـ 908 هـ .)، «تحفة الودود فی احکام المولود» ابن قیم جوزیه (متوفی 751 هـ .).

4) اخلاق و آداب و رسوم ویژه اصناف و طبقات مختلف مانند: «منیة المرید فی آداب المفید» و «المستفیذ» شهید ثانی (911 ــ 965 هـ .)، «آداب المتعلمین» ابن سخون (متوفی 226 هـ .)، «آداب المتعلمین» ابوعمرو و احمد بن عفیف بن عبدالله مریون اموی قرطبی (متوفی 420 هـ .)، «التاج فی اخلاق الملوک» جاحظ (متوفی 255 هـ .)، «نصیحة الملوک» امام محمد غزالی، «سیاستنامه» خواجه نظام الملک طوسی (متوفی 485 هـ .)، «قابوسنامه» عنصر المعالی کیکاووس بن وشمگیر (متوفی بین 492 ــ 508 هـ .)، «النهج المسلوک فی سیاسة الملوک» عبدالرحمن نصر بن عبدالله الشیرازی (متوفی 589 هـ .).

5) اخلاق عرفانی و صوفیانه مانند: «رساله قشیریه» ابوالقاسم قشیری نیشابوری (متوفی 465 هـ .)، «عوارف المعارف» شهاب الدین عمر سهروردی (متوفی 632 هـ .)، «مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة» عزالدین محمود کاشانی (متوفی 735 هـ .)، آثار خواجه عبدالله انصاری (متوفی 396 ــ 481)، «احیاء علوم الدین» و «کیمیای سعادت» امام محمد غزالی، «آداب المریدین» ابونجیب سهروردی (متوفی 563 هـ .)، «آداب الصوفیه» عبدالرحمن سلمی (متوفی 402 هـ .)، «اوصاف الاشراف» خواجه نصیر الدین طوسی.

6) اخلاق فلسفی مانند: «طهارة الاعراق» ابن مسکویه رازی، «اخلاق ناصری» خواجه نصیرالدین طوسی، «السعادة و الاسعاد» عامری نیشابوری (متوفی 389 هـ .) «اخلاق جلالی» ملاجلال دوانی، «اخلاق محسنی» ملا حسین واعظ کاشفی (متوفی 910 هـ .) «اخلاق منصوری» غیاث الدین منصور دشتکی (متوفی 948 هـ .).