اومانیسم را می­توان به هر نوع فلسفه­ای که منزلت ویژه­ای برای انسان و استعدادها و توانایی­های او قائل است و او را مقیاس و محور همه چیز قرار می­دهد تعریف نمود. بنا بر این فلسفه، سرشت انسانی و حدود و علایق طبیعی او موضوعی است که باید بیش از هر چیز به آن پرداخته شود.[1] عقل­گرایی افراطی، تجربه­گرایی، آزادی­خواهی (لیبرالیسم) و تسامح و تساهل از مؤلفه­های اصلی و اساسی اومانیسم می­باشند.[2]

اصطلاح اومانیسم ابتدا توسط برخی از روشنفکران ایتالیا برای نامیدن دروسی که در دبیرستان­ها و  دانشگاه­ها شامل برنامه مطالعه زبان یونانی و لاتین باستان و تاریخ و فرهنگ مردمان این دو زبان می­شد، بکار رفت. در قالب این برنامه درسی نوعی رنسانس و تولد دوباره تمدن یونانی ـ رومی و ارزش­های موجود در آن، به و سیله اومانیست­ها ترویج می­شد. به عبارت دیگر مفهومی که این اصطلاح تداعی می­کرد نوعی بازگشت به نگر­ش­های اومانیستی یونان باستان و روم بود. پس از ایتالیا، فرهنگ و خلقیات اومانیستی و ارد فرهنگ روشنفکری کشورهای آلمان، انگلستان، فرانسه و بالاخره سایر کشورهای اروپایی گردید.[3]

به اعتقاد اومانیست­ها کمال آدمی در ارتباط با هم­نوعان خود اوست و نه خدا و اخلاق؛ و کسب بیشترین خیر در دنیا بالاترین هدفی است که یک انسان باید دنبال نماید. خلاصه آنکه انسان باید عشق به خود را جایگزین هر تعلق خاطر دیگری بنماید.[4]

در میان اومانیست­ها افراد متدین و معتقد به خدا نیز وجود داشته­اند، اما روشن است که با اصالت دادن به انسان و خواسته­های او در مقابل اصالت خداوند و ­اراده مطلقه­اش.       

 اومانیسم کاملاً با انکار دین و باورهای دینی و به تبع آن ارزش­ها و هنجارهای اخلاقیِ و ابسته به آن سازگار است. از بررسی اجمالی سیر تحولات تاریخی و نیز بررسی زندگی­نامه اکثریت طرفداران آن، این واقعیت روشن می­گردد. شکی نیست که هرگاه آدمی محور و مدار همه چیز قرار گیرد روز به روز از جایگاه دین و ارزش­های وابسته به آن کاسته شده، بی­دینی و انکار خدا به جای آن ترویج خواهد شد.

از طرفی این موضوع به نوعی بیانگر تناقضی است که اومانیست­های متدین دچار آن هستند. از یک طرف اصالت را با آدمی و خواست­های او می­دانند و از طرف دیگر خدا را به عنوان خالق انسان و کسی که اطاعت از او و اجب است تلقی می­نمایند.[5]

در اینکه اومانیسم با اعتقادات دینی و هم­چنین اخلاق دینی درگیر خواهد شد شکی و جود ندارد؛ زیرا نمی­توان هم آدمی را اصل و محور همه چیز دانست و خواست­های او را بر خواست­های هر کس دیگری ترجیح داد و هم تسلیم دستورات دین و اخلاق دینی شد. لذا سکولار شدن عرصه­های مختلف حیات بشری از پیامدهای ناگزیر اومانیسم می­باشد و حوزه اخلاق نیز از این امر مستثنی نیست.

طرفداران این نظریه با اصل قراردادن آدمی و خواست­های او معیار همه چیز را انسان و طلب­های او می­دانند. این برداشتی افراطی از توانایی­ها و جایگاه آدمی است، اما واقعیت آن است که انسان و هر آن چه با اوست مخلوق خداوند متعال است و مخلوق را شایسته نیست که در مقابل خالق خویش عرض اندام نموده و اراده خود را بر اراده و خواست خداوند ترجیح دهد. چنین عملی شبیه عمل شیطان است که برای خود ربوبیتی در برابر ربوبیت الهی فرض کرد و به سبب تکبری که داشت حاضر نشد به فرمان الهی آنگاه که فرمود: «اسجدوا لآدم»[6] گردن گذارد.[7]

از جمله خصوصیات اخلاق اومانیستی حق­گرایی آن در مقابل تکلیف­گرایان است. بدیهی است که بنابر اصالت انسان و محور قرار گرفتن خواست­های او دیگر سخنی از تکلیف نمی­توان گفت. انسانی که خود را اصل و معیار همه چیز می­داند خداپرستی و دینداری را نیز حق خود خواهد دانست و نگاهی تکلیفی بدان نخواهد داشت. این موضوع را می­توان از لوازم جنبه افراطی اومانیسم به حساب آورد.

------------------------------------------------------------------------------

[1]. ر.ک: نسبت دین و دنیا، عبدالله جوادی آملی، (قم: اسراء، 1381)، ص 54.

[2]. ر.ک: انسان­شناسی، (مجموعه کتب آموزش از راه دور)، محمود رجبی، (قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ره، 1381)، ص 46ـ49.

[3]. ر.ک: اومانیسم، تونی دیویس، عباس مخبر، (تهران: مرکز، 1378)، ص 9ـ22.

 [4]. ر.ک: عرفی­شدن در تجربه مسیحی و اسلامی، علی­رضا شجاعی­زند، (تهران: باز، 1381)، ص 83.

[5]. ر.ک: انسان­شناسی، (مجموعه کتب آموزش از راه دور)، محمود رجبی، (قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ره،1381)، ص 5.

[6]. ر.ک: سوره بقره، آیه 34.

[7]. ر.ک: نسبت دین و دنیا، عبدالله جوادی آملی، (قم: اسراء، 1381)، ص 54.