همان­گونه که در بسیاری از عرصه­های حیات صنعتی، هنری، اقتصادی، رفاه اجتماعی و غیره تحولات بی­شماری رخ داده که از حیث کمیت وکیفیت آن چنان است که دوران جدید را دیگر نمی­توان تداوم طبیعی و منطقی دوران گذشته دانست بلکه باید آن را تافته جدا بافته­ای به شمار آورد که در ذات خود با دوران سنتی متفاوت است. عرصه اخلاق و ارزش­های اخلاقی نیز شاهد چنین تحولی بوده که مدرن بودن از خصوصیات مهم آن است. آنچه امروز به عنوان ارزش­های اخلاقی نیکو از آن یاد می­شود به طور کلی با آنچه در گذشته مورد توجه بوده است متفاوت است.

تضاد با سنت[1] و بالطبع تضاد با اخلاق سنتی (که طبیعتا اخلاقی دینی است) یکی از شاخصه­های اصلی دوران مدرنیته است. در عصر مدرنیته تجدیدنظر در همه جنبه­های زندگی انسان به عنوان یک اصل مهم و حیاتی مدنظر است. هر امر تازه­ای حاصل این تجدیدنظر و بازاندیشی است. همان­گونه که گیدنز معتقد است ویژگی مدرنیته این نیست که از هر چیز نویی به خاطر نو بودنش استقبال می­شود؛ چرا که در نظام­های سنتی هم­، چنین واکنشی کمابیش وجود دارد؛ بلکه ویژگی مدرنیته فرض بازاندیشی در همه چیز و انکار هر امر سنتی است و این بازاندیشی حتی خود را نیز شامل می­شود.

   تجدیدنظر، رویکرد جدید انسان مدرن به مساله معرفت است. معرفت در عصر مدرنیته هیچ­گاه قطعی نیست و نسبیت و شکاکیت بر سرتاسر علوم حاکم است.[2] این بازاندیشی شامل همه عرصه­های زندگی بشری شده، هر آنچه رنگ وبوی سنتی دارد را کنار گذاشته آنچه نو وتازه است پذیرفته می­شود. بدین صورت، دین و اخلاقِ دینی به عنوان یک امر سنتی کنار رفته دین­های خود ساخته و اخلاق من­درآوردی (سکولار) جانشین آن می­شوند.

برخی از جامعه­شناسان با تقسیم جوامع به دو دسته سنتی و مدرن، عقاید دینی را مختص ساخت­های سنتی دانسته معتقدند با انتقال جوامع سنتی به ساخت مدرن، تحولات بنیادی در باورهای دینی و ارزش­های اخلاقی مردم ایجاد می­شود؛ زیرا این باورها وارزش­ها نه تنها در جوامع مدرن کارکرد خود را از دست می­دهند؛ بلکه گاهی به موانعی در راه رشد وترقی فردی واجتماعی بدل می­گردند.[3]

  به این ترتیب در عصر مدرن معیارهای اخلاقی نیز به طور کلی با آنچه که بشر به صورت سنتی قبول داشت ومطابق آنها عمل می­نمود فرق دارد. این تفاوت فقط در شکل ظاهری رفتارهای اخلاقی انسان جدید نیست؛ بلکه اساسا ارزش­های حاکم بر زندگی او تغییر کرده و به سبب تفاوت در نوع نگاهش به حیات این جهانی، رویه جدیدی در رفتارهای اخلاقی و تخلق به صفات مختلف برگزیده است. اگر زمانی حسادت از صفات زشت انسانی بود، امروزه به عنوان یکی از عوامل تحرک انسان­ها برای سامان دادن به حیات جمعی محسوب می­شود. به طور کلی هر آنچه روزگاری یکی از صفات بد وغیرقابل قبول تلقی می­گشت امروزه جای خود را عوض کرده وتبدیل به یک صفت پسندیده مدرن گشته است، به نحوی که نه تنها متصف به آن مورد مذمت قرار نمی­گیرد و خود نیز از داشتن چنین صفتی شرمنده نیست؛ بلکه چه بسا مورد تشویق نیز واقع می­شود و به سبب داشتن چنین صفتی خود را شایسته احترام می­داند. یکی از مدافعان اخلاق سکولار در این­باره چنین می­گوید:

آنچه روزگاری در اخلاقِ دینی رذیلت محسوب می­شد، در دوران مدرن فضیلت به حساب آمده وجای خود را با آن عوض می­کند. بر جوانب مذموم وجود انسانی وابعاد قبیح اخلاقی او مهر صحت و رسمیت زده می­شود؛ چرا که خودخواهی وسودجویی وخودنمایی ولاف­زنی واسراف، که همه مورد طعن عالمان اخلاقِ دینی است، خدمت مهمّی به تعدیل وتعادل معیشت جمعی می­کنند. اگر سیئات فردی حذف شوند و همگان راه زهد و قناعت را در پیش گیرند، نظام زندگی مختلّ خواهد شد و رشته معیشت جمعی گسیخته خواهد گشت. سودجویان وزیادت­طلبان و آزمندان و خوشگذران­ها هستند که بازار تجارت را پر رونق می­دارند؛ ... واگر روزی جهان، از این اغراض و امیال پست و مذموم تهی شود، مرگ و خفتگی، معیشت جمعی را در کام سرد خود خواهد کشید. خلاصه آنکه در جهان امروز عقل تابع نفس شده و بیرون به جای درون نشسته و رذیلت­ها همنشین فضیلت­ها شده­اند.[4]

به نظر می­رسد جمله آخر این نویسنده را باید چنین اصلاح کرد: «و رذیلت­ها جانشین فضیلت­ها شده­اند»؛ چرا که با فضیلت محسوب شدن کبر در برابر تواضع دیگر نمی­توان از هم­نشینی آن دو سخن گفت.

------------------------------------------------------------------------------

[1] - Tradition  

[2] -ر.ک: پیامدهای مدرنیت، آنتونی گیدنز، ترجمه محسن ثلاثی، (تهران: مرکز، 1377)، ص 44ـ48

 [3] - ر.ک: همان.

[4] -ر.ک: همان.