واژة اخلاق، جمع خُلق بوده و از منظر واژه شناسان به معنای خوی و خصلت‌ها، اعم از خوبی‌ها و بدیهاست. گاهی جمع خَلَق، به معنای مروت و دین نیز به‌کار می‌رود و در برخی موارد واژه فوق را جمع خَلِق دانسته که به معنای خوشخوئی آمده است. در مجموع آنچه از بیانات اهل لغت به دست می‌آید هفت معنی متفاوت است که عبارتند از: سجیه، مروت، طبع، عادت، دین، تقدیر و اندازه شیء، و صفت و حالت نفسانی.[1]

اما در اصطلاح علمای اخلاق، واژه خلق و اخلاق، عبارت است از: صفات و افعال نیک و پسندیده یا صفات نفسانی که خاستگاه و منشاء صدور افعال می‌گردد، اعم از افعال نیک و بد و پایدار و ناپایدار؛ چنانکه شیخ ابو علی مسکویه در این زمینه می‌گوید:

اخلاق عبارت است از حالت نفسانی که آدمی را بدون تفکر و اندیشیدن به سمت و سوی کار سوق بدهد.[2]

علامه مجلسی، اخلاق را این‌گونه تعریف کرده است: اخلاق عبارت است از ملکة نفسانی که بدون زحمت و به آسانی زمینه و بستر کار و تلاش را برای آدمی فراهم می‌سازد. این ملکات خود دو گونه بوده که برخی از آنها فطری و ذاتی نفس آدمی است و بدون هرگونه منشأ خارجی در نهاد آدمی قرار داده شده است. اما برخی دیگر در اثر تلاش و کوشش به دست می‌آید.[3]

این تعریف‌هایی است که ابن مسکویه و علامه مجلسی ارائه کرده است و در حقیقت هردو به یک چیز بر می‌گردد که همان صفات راسخ نفسانی باشد.

2- تعریف علم اخلاق  

با توجه به اینکه در علم اخلاق گزاره‌های اخلاقی بررسی می‌گردد، در اینجا این پرسش مطرح می‌شود که فیلسوفان، علم اخلاق را چگونه تعریف می‌کنند؟

در پاسخ به این پرسش باید گفت که : تعریف‌های مختلف و متفاوتی از سوی متفکران، اعم از مسلمان و غیر مسلمان، برای علم اخلاق ارائه شده است. یک تعریف این است: علم اخلاق دانشی است که برای انسان راه چگونه به دست آوردن صفات نیک را می‌آموزد و برای او راهکار صدور افعال نیک و پسندیده را که با اراده و اختیار از وی صادر می‌شود، ارائه می‌دهد.[4]

طبق تعریف دیگر، اخلاق علمی است که صفات و افعال خوب و بد و آثار مثبت و منفی مترتب بر آن را مورد بحث و کاوش قرار می‌دهد. به بیان دیگر، علم اخلاق عبارت است از علم به صفات مهلکه و منجیه و چگونگی متصف شدن به صفات نجات بخش و رهایی از صفات هلاک کننده.[5]

به گفته آقای مصباح، یکی از نویسندگان غربی، علم اخلاق را این گونه تعریف کرده است: علم اخلاق عبارت است از آگاهی و اطلاع از عادات و آداب و سجایای بشری.[6]

استاد مطهری علم اخلاق را این گونه تعریف نموده است: «علم اخلاق عبارت است از علم چگونه زیستن یا علم چگونه باید زیست. به تعبیر دیگر؛ اخلاق می‌خواهد به انسان پاسخ بدهد که زندگی نیک برای انسان کدام است؟ و آدمیان چگونه باید عمل کنند»[7]

از نظر شهید مطهری این تعریف در صورتی صحیح و قابل قبول است که نگاه ما به انسان از آن جهت که انسان است باشد؛ به این معنا که انسان از آن جهت که انسان است چگونه باید زندگی کند؟ زندگی نیک برای انسان از آن جهت که انسان است کدام است؟ یعنی مفاهیم اخلاقی را به صورت مطلق و کلی در نظر بگیریم.[8]

از نظر آیت الله مصباح یزدی، علم اخلاق عبارت است از دانشی که از انواع صفات خوب و بد و چگونگی اکتساب و به دست آوردن صفات خوب و زدودن صفات بد بحث می‌کند[9].

تفاوت دیدگاه آیت الله مصباح یزدی با آیت الله مطهری در تعریف علم اخلاق در این است که در تعریف استاد مطهری روی جنبه عملی و رفتاری انسان در حوزه اخلاق تکیه شده است که تا حدودی دائرة علم اخلاق را تنگ‌تر نموده به گونه‌ای که بسیاری از گزاره‌های اخلاقی را که جنبه عملی و رفتاری ندارند، تحت پوشش قرار نمی‌دهد. به همین‌جهت، آیت الله مصباح، تعریف مرحوم نراقی را جامع‌تر وکامل‌تر می‌بیند و از‌این‌رو، تعریف ایشان با تعریف مرحوم نراقی بیشتر هماهنگی و همسویی دارد، و از نظر جامعیت هم به گونه‌ای است که همة صفات و رفتارهای اخلاقی را در بر می‌گیرد.

 پی نوشت‌ها -----------------------------------------------------------------------

[1]- ابن منظور، جمال الدین محمد، لسان العرب، ج4، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1416ق.، ص194؛ زبیدی، تاج‌العروس، ج6، ص337؛ جوهری، الصحاح اللغة، ج4، ص1471

[2]- کیمیای سعادت، ترجمه طهارت الاعراق، ص57-58

[3]- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج67؛ باب 59، ص372

[4]- خواجه نصیر طوسی، اخلاق ناصری، تهران، اسلامیه، ص14

[5]- ملامهدی نراقی، جامع السعادات، ج1، قم، اسماعیلیان، 1383، ص4-9

[6]- پیرژانه، اخلاق، ترجمه: بدرالدین کتابی، اصفهان، آموزش و پرورش، 1373، ص53؛ مصباح یزدی، محمد تقی، فلسفه اخلاق؛ تهران، انتشارات بین الملل، 1388، ص17.

[7]- مرتضی مطهری، آشنائی با علوم اسلامی – حکمت عملی- تهران، صدرا، ص190

[8]- همان، ص190

[9]- مصباح یزدی، فلسفه اخلاق، ص18